Z. S. Musayev, K. M. M mm dov, M. S. Z rb L yev su eht yatlarin nteqras yali dar olunmasi

273
yamaclarda enin  aparılması, qarsaxlama v  susaxlama sızımlar yaradılması
v   h min  razid  bitkil rin düzgün seçilib  kilm si n z rd  tutulur. 
H mçinin çoxillik otların
kilm sind  torpa ın erroziyaya u ramasının
qar ısını xeyli azaldır.  
- Hidrotexniki t dbirl rin t tbiqind  yerüstü axma çevirilm sin
xidm t edir. Bu m qs dl  torpaq dambalar yaradılır, sızmalar ç kilir, 
terraslar düz ldilir. Bu t dbirl r vasit sil   su  ya  torpa a hopdurulur v  ya 
me çilik sah l rin  ötürülür.  
Son zamanlar respublikamızda me  meliorativ t dbirl rin
aparılmasına xüsusi fikir verilir. Su rejiminin s rt d yi m si v  tük nm d n
mühafiz si m qs dil  su ehtiyatlarından istifad   xüsusi  planla  h yata
keçirilir v  onun istifad  h cmi is  m hdudla dırılmalıdır. Qeyd olunanların
hamısı t bii ekoloji tarazlı ın saxlanmasına xidm t edir.  
4.7. AB ERON YARIMADASI GÖLL R N N
 EKOLOJ  V Z YY T
XX  srin ikinci yarısından ba layaraq insan v
traf mühit, t bi t v
j miyy t arasında yaranan ekoloci g rginlikl r ekologiya terminini daha 
geni  anlamda günd m   g tirmi di. Aliml rin hesablamalarına gör  insan 
j miyy ti t
kül tapandan b ri me l rin üçd  ikisi qırılmı , minl rl  bitki 
v  heyvan növl ri m hv edilmi , on milyard ton oksigen ehtiyatı azalmı ,
200 milyon hektardan çox  kin sah si yararsız hala dü mü , yerüstü v
yeraltı  su ehtiyatları çirkl nm  prosesin  m ruz qalmı dır.  
XXI  sr   q d m qoydu umuz bir vaxtda h r gün 44 ha torpa ın
münbitliyi, bir heyvan v  bitki növü itir, 28 hektar me   m hv olur.  traf
mühitin çirkl ndirilm si insan sa lamlı ı üçün ön mli yer  tutan  su, hava 
v  torpa ın t rkibinin d yi m sin  s b b olur. 

---

274
Bütün  t bii sular bir-biril  sıx sur td
laq li olmaqla yerin vahid su 
örtüyünü-hidrosferi  m l   g tirir. S nayenin sür tl  inki afı v
halinin 
artması il
laq dar olaraq hal-hazırda dünyada içm li su problemi v  onun 
çirkl nm d n mühafiz si m s l si k skin 
kil almı dır. BMT-nin Ba
Asambleyasının XXXV qurultayında elan olunmu dur ki, hal-hazırda 
planetin 1 milyarddan çox  halisi keyfiyy tli  su qıtlı ından  ziyy t ç kir. 
Yerüstü v  yeraltı su ehtiyyatlarının çirkl nm si Az rbaycan
Respublikasının Ab eron yarımadası  üçün d  olduqca xarakterikdir. S naye 
sah l rinin (xüsusil   d  neft s nayesinin) sür tli inki afı, m i t v  kom-
munal m n li tullantıların müt madi olaraq artması yarımada  razisind
t bii v  süni  raitl rd  formala mı  sututarların ekoloji v  hidrogeoloji-
ekoloji  raitinin olduqja mür kk bl m sin  g tirib çıxarmı dır /1/. 
Yarımadanın hidroloji  b k si Sumqayıt v  Ceyrankeçm z
çaylarından (a a ı axarlarından), 200-d n çox irili-xırdalı duzlu göll rd n,
h mçinin Ceyranbatan su anbarından, Ab eron magistral kanalından 
ibar tdir. Ab eron yarımadası, dem k olar ki, bütün texnogen t sirl rin 
c ml diyi poliqona b nz yir. Hal-hazırda bu  razid  el  bir göl v  ya su 
hövz si yoxdur ki, texnogen t sir  m ruz qalmasın.
Son 50-60 ild  Ab eron yarımadasının göll rind  ekoloji v ziyy t
k skin sur td   d yi m kd dir. Bu, yarımada  razisind  neft s nayesinin 
inki afı il  ba lı olaraq buruq quyularının sularının, m d nl rin neftli 
axınlarının v   t s rrüfat axınlarının artması il  ba lıdır. Son 20 ild   X z r
d nizind  su s viyy sinin yüks lm si d  göll rin ekoloji  raitin   v
hidroloci recimin   t sir göst rmi dir. Bel  ki, göll rin sah l ri artmı ,
suların t rkibind  neft m hsullarının, fenolların, s thi aktiv madd l rin, a ır
metalların v  dig r z r rli madd l rin qatılı ı buraxıla bil n h dd n
d f l rl  çoxalmı dır. Dib çöküntül rind  radionuklidl rin  

---

275
artması v  suda h ll olmu  oksigenin azalması t hlük si mövcuddur. 
Ab eron yarımadası göll rin  aid müxt lif ill rd  ayrı-ayrı
müt x ssisl r t r find n mü yy n m lumatlar n r olunsa da yarımadanın
göll ri yaxın ill r  kimi kompleks  kild  t dqiq olunmamı dır. 
Son 100 ild  v  xüsus n d  son 10- illikd  göl hövz l rin  atropogen 
t sirl r artmı dır. Bu t sirl rin n tic sind  göll rin h m morfoloji 
xüsusiyy tl ri v  h m d  hidrofiziki-biokimy vi xass l ri d yi mi dir. 
Yarımada göll ri axarsız, sas n dayaz, suları ort h r v   h ll olmu
duzlarla ifrat d r j d  doymu ,
ks ri yayda quruyaraq dibin  duz 
çökdürm  xass sin  malikdirl r. Yarımadada göll rin ehtiyatlarını onların
su kütl si, çalalarına çök n duzlar v  zaman-zaman toplanan dib çöküntül ri
t kil edir /2/. 
Ab eron yarımadasının daxili su hövz l rinin geoekoloji v ziyy ti il
laq dar probleml ri v  respublika iqtisadiyyatı üjün onların tör d  bil j yi 
t hlük ni h rt r fli t ss vür etm k m qs dil  ekoloci j h td n daha çox 
t hlük li hesab edil n su hövz l rinin v ziyy tinin yı jam 
kild   t svirini 
verm yi m qs d -müvafiq hesab edirik. 
Böyük- or gölü Ab eron yarımadasının m rk zind , d niz 
s viyy sind n 4m yüks klikd  yerl ir. Gölün s thinin sah si 1300 ha, 
suyunun h jmi 47,3 mln. m
3
-dir. Göld n götürülmü  su nümun l rinin 
t hlili göst rir ki, gölün suyu h ddind n artıq çirkl nmi   v
mineralla mı dır (120q/l). Yaxınlıqda yerl
n mü ssis l rin v  ya ayı
m nt q l rinin tullantı suları bu göl  axıdılır.Göl  il  rzind  daxil olan 
çirkab sularının h jmi 8614 min.m
3
  t kil edir. Onun oksigen recimi tam 
pozulmu dur v  suda konsentrasiyası 1-2 mq/l arasında t r ddüd edir ki, bu 
da sanitar normadan 2-4 d f  azdır. Gölün suyunda oksigenin azlı ı görünür 
ki, göl  atılan çirkl ndiriji madd l rin oksidl m sind n ir li g lir.

---