Z. S. Musayev, K. M. M mm dov, M. S. Z rb L yev su eht yatlarin nteqras yali dar olunmasi

260
Quba – Xaçmaz regionunun yeraltı suları su balansı baxımından 
yax ı öyr nilmi dir. Hidrogeoloji t dqiqatlar zonada  sas yeraltı su 
hövz sinin Samur – V lv l çay arasında yerl diyini göst rir. Hövz nin su 
balansının m daxil v   m xaric elementl ri müxt lif mü llifl r t r find n
hesablanmı dır. T dqiqatların n tic l ri göst rir ki, Qusar - D v çi da
t yi
düz nliyind  yeralı suların istismar ehtiyatı 19,5 m
3
/san, Quba – Xaçmaz 
regionu üzr  is 340 m
3
/san t kil edir. 
Yeraltı suların çirkl nm si kimy vi (üzvü v  qeyri - üzvü), bioloji v
radiaktiv yollarla ola bil r. Bunların geni  yayılan, h m d
n ç tin 
t mizl nil ni kimy vi t mizl nm dir. Çirkl nm nin
sas m nb l ri 
qabaqcadan t mizl nm d n açıq sah l r  v  çay d r l rin  axıdılan m i t
çirkab suları, s naye tullantıları, suvarılan sah l rd   i l dil n kimy vi 
kübr l r v  kimy vi z h rl yici madd l r saxlanılan anbarlar v  sair dir. 
ks hallarda çirkl ndirici madd l r yeraltı sulara aerasiya zonasından 
süzül r k sulu m hlul  klind  daxil olur. 
Respublika  razisind  yüks k keyfiyy t göst ricil rin  malik olan 
Quba – Xaçmaz zonasının yeraltı suları axım istiqam ti boyu qidalanma 
zonasından uzaqla dıqca, hidrodinamiki göst ricil ri il  yana ı
razinin 
fiziki – co rafi 
raiti v  geoloji qurulu unun t siri il  hidrokimy vi 
göst ricil rini d   d yi ir. Suların axım istiqam tind  ion v  kation 
t rkibind  hidrokarbonat v  kalsium miqdarının azalması, sulfat, xlor, 
natrium ionlarının artması mü ahid  edilir. Göst ril n t bii amill rl  yana ı
bu istiqam td  yeraltı suların keyfiyy tin  texnogen amill r d  t sir göst rir. 
Yeraltı su hövz l rinin texnogen amill rd n çirkl nm sind n qorunmaq 
üçün k nd t s rrüfatı v   s naye tikinti obyektl rinin layih   v  in asında 
aerasiya zonasının süxurlarının t bii mühafiz
raiti, fiziki – mexaniki 
xüsusiyy tl ri, su keçirm y n qatın d rinliyi v  dig r amill r düzgün 
qiym tl ndirilm lidir.  

---

261
4.3. SU EHT YATLARININ Ç RKL NM
NÖVL R  V  M NB L R
Suyun keyfiyy tin   t sir ed n h r hansı bir madd  çirkl ndiricidir. 
T bii su ehtiyatlarına daxil olan çirkl ndiricil r (mineral, üzvü v  bakterial-
bioloji madd l r) onun keyfiyy tin   t sir göst rir. Bu t sirl r
a a ıdakılardır:
– suyun fiziki xass l rinin d yi m si ( ffaflı ı, r ngi, iyi, dadı v
s.); 
– suyun kimy vi xass l rinin d yi m si; 
– suda oksigenin (h r hansı oksidl m  a  verdikd ) azalması;
– suda x st lik tör d n mikroiqlimin yaranması;
– suda ged n bio v  hidro kimy vi prosesl r n tic sind  çöküntü v
üz n madd l rin m l  g lm si.
Suyun çirkl nm  növl ri üç qrupa bölünür: 
1.
Mineral madd l rl  çirkl nm  – bu növ çirkl nm d  aktiv i tirak ed n
qum, gil, duzlar, q l vil r, tur ular, mineral ya lar,
lak radiaktiv 
tullantılar v  s. qeyri üzvi madd l rdir. Bu madd l r suyun fiziki, 
kimy vi, orqanoplastik xass l rini pisl dirir v  canlıları z h rl yib
m hv edir. Bu növ madd l rin su m nb yin  atılması q ti qada an
edilm lidir.  
2.
Üzvü çirkl ndirici madd l ri – bu növ çirkl nm d  meyv , t r v z, 
bitki, ka ız, heyvan qalıqları, yapı qan madd l ri, v  s. göst rm k olar. 
Bu növ madd l r suda karbo v  azotu çoxaldar v  onlar z h rli
oldu undan suyu istifad  üçün yararsız edir. Üzvü çirkl ndirici 
madd lrin oksidl m sin  çoxlu miqdarda oksigen s rf olunur, suda 
oksigen çatı mamazlı ı yaranır v  bu da suda z h rli göy-ya ıl yosunun 
inki afına s b b olur. N tic d  suyun dadı d yi ir, müxt lif iyl r
yaranır v
ffaflı ı itir.  
3.
Bakterial – bioloji çirkl nm - burada mikroorqanizml r, göb l kl r v
xırda yosunlar çirkl nm d
sas rol oynayır.  

---

262
Bu növ çirkl ndirm   t bi tin  gör  üzvü çirkl ndirm y  aid ola bil r.
Bel  sudan istifad  olunduqda müxt lif infeksion x st likl rl
üzl m k qaçılmaz olur.  
Su ehtiyatlarının
sas çirkl nm   m nb l ri s naye v  kommunal 
çirkab suları, k nd t s rrüfatında istifad  olunan mineral v  üzvü gübr l r, 
me  materiallarının çaylarla da ınması, radiaktiv tullantılar, istilik v  atom 
elektrik stansiyasından isti suların tullantısı v  atmosferdir.  
S naye çirkab suları su ehtiyatlarının
sas çirkl nm   m nb yidir. 
S nayenin sür tl  inki af etm si çirkli suların h cmini çoxaldar v  bu da öz 
növb sind  su m nb l rin  atılır. S naye mü ssis l rind n selloz – ka ız
s nayesini, kimya, koks – kimya, me  kimyası, metallurgiya, 
ma ınqayırma, elektrokimya, neft v  qaz s nayesi mü ssis l rini göst rm k
olar. Bundan ba qa neft da ıyan tankerl rin q zaya u raması, kommunal 
m i t çirkab sularını, k nd t s rrüfatında istifad  olunan gübr l r, radiaktiv 
tullantılarda su ehtiyatlarının çirkl nm sin
sas m nb l rdir.  
Qeyd olunan çirkl nm   m nb l ri su ehtiyatları fiziki, kimy vi v
dig r xass l rin  pis m nada çox böyük t sir göst rir. 
T bii su ehtiyatların çirkl nm   m nb l rind n biri d  atmosferadır.
Aparılmı  t dqiqatlar n tic sind  mü yy n olunmu dur ki, elmi – t r qqinin 
inki afı n tic sind  ild 600 milyon tona q d r kükürd v  karbonoksidi, toz, 
kül, azot oksidi v  300 min tona q d r qur u un buraxlıır. Atmosfer
buraxılan madd l r havanın h r k ti il  quruya, su ehtiyatların s thin
endirilir v  onu çirkl ndirir. Bu madd l r z r rli oldu undan quru v  suda 
olan flora v  faunaya ciddi z r r vurur.   
 S naye mü ssis l rinin istilik, atom elektrik stansiyalarının, 
avton qliyyatın f aliyy t göst rdiyi zaman bütün ekosistem üçün t hlük li 
madd l r ayrılır. Atmosfer havası h m yerli (lokal) m nb l r v   h m d
transs rh d da ınmalar hesabına çirkl nir. Atmosfer havası t rkibinin aynası

---