Z. S. Musayev, K. M. M mm dov, M. S. Z rb L yev su eht yatlarin nteqras yali dar olunmasi

266
do ru) d yi dirirl r ki,bu da bitkil rin kök sisteminin böyüm sini xeyli 
l ngidir. 
        Qarı ıqların transs rh d da ınmaları il
laq d r problem daha da 
k skinl ir, çünki milyon tonlarla kükürd qazı axınları dövl t s rh dl rini 
keç r k ba qa ölk l rin atmosferin  daxil olurlar. 
        Ekoloji tarazlı ın pozulmasına s b b olan amill rd n biri kimi, tur ulu 
ya ıntılar artıq bir çox dövl tl rin höküm t orqanlarını v
elmi
ictimaiyy tini narahat ed n problem çevrilmi dir. Bu, onunla laq dardır ki, 
bel  ya ıntılar atmosferd n Yer s thin
dü dükd , s th sularının tur u-
la ması, torpaqların
oranla ması, me l rin m hv olması, tikinti v
qur uların korroziyasının sür tl nm si v   s.  kimi  z r rli hadis l rin
yaranmasına g tirib çıxarır. 
      Dünya miqyasında atmosferd  t xmin n 300 mln. ton sulfat tur usunun 
m l  g lm si üçün kifay t ed n kükürd qazının miqdarının 200 mln. tona 
çatması ehtimal olunur. Bu q d r sulfat tur usunun aerozollar v  yaxud 
tur ulu ya ıntılar  klind
vv l-axır atmosferd n Yer s thin  tökülm si v
canlılar al min  mü yy n d r c d  t hlük  tör tm si übh siz v  t biidir. 
       Bir  halda  ki,  tur ulu ya ı lar problemi mövcuddur v  bu probleml
getdikc  daha çox maraqlanır, m hul olurlar, dem li respublikamızda da 
bu probleml  ba lı m s l l rin ara dırılmasına ciddi  h miyy t
verilm lidir. Çünki ölk mizin  razisind  s naye obyektl rinin olması, onlar 
t r find n atmosfer  xeyli miqdarda tur u tör dicil rin kükürd qazı v  azot 
dioksidin atılması, habel  dövl timizin atmosferinin ümumi Yer 
atmosferind n t crid olunmaması Az rbaycanda da tur ulu ya ı lar prob-
leminin t dqiq olunması z ruriliyini ortaya çıxarır.
        Az rbaycan
razisind
traf mühit   t sir ed n ekoloji yükün t yin
olunmasında tur ulu ya ıntıların payının n z r  alınması, onları
m l
g tir n kimy vi birl m l rin atmosfer  atıldı ı m nb l rin mü y-
y nl dirilm si v  turu  

---

267
xass li ya ıntıların peyda olmaları bar d  önc görm , habel ,
espublikamızda ekoloji v ziyy tin yax ıla dırılmasına yön ldil n t dbirl rin 
hazırlanması baxımından adı ç kil n problem üzr  elmi-t dqiqat i l rinin 
qoyulması v  müvafiq ara dırılmaların aparılması elmi-t crubi  h miyy t
malikdir. 
        Bir  sıra  ölk l r  tur ulu ya ı ların verdiyi ziyanlar faktiki olaraq öz 
t sdiqini tapmı dır. Ona gör  d  dünyanın inki af etmi  qabaqcıl ölk l rinin 
müvafiq hökum t orqanları v  Ümumdünya Metereologiya T kilatı kimi 
möt b r qurum tur ulu ya ı lar problemin  çox ciddi diqq t yetirir v
bunun qar ısının alınmasına yön l n t dbirl r h yata keçiril r. 
       Az rbaycan  razisin  dü n ya ı ların kimy vi t rkibinin öyr nilm si
d  aktual bir m s l  kimi qar ıya qoyulmu dur. H l  keç n
srin 
axırlarından bu sah d  müvafiq ara dırmalara ba lanmı dır. Bu i l r hazırda 
Ekologiya v   T bii S rv tl r Nazirliyinin Hidrometereologiya Elmi - T d-
qiqat  nstitutunda davam etdirilir. Yerin  yetirilmi  bir sıra t dqiqatlar n ti-
c sind   t rkibi tur u anionları il
n çox çirkl n n ya ı ların dü düyü 
bölg l r, h min ya ı ların torpa ın fon t rkibin  t siri mü yy n edilmi  v
elmi-t crübi  h miyy t da ıyan metodiki göst ri l r i l nib hazırlanmı dır.  
4.4.SU EHT YATLARININ ÖZÜ T M ZL NM S  V
Ç RKL NMD N MÜHAF Z S
Su ehtiyatlarının özünün t mizl nm si t bi t hadis l rind n biridir. 
Özünü t mizl m  bir çox faktorlardan (fiziki, kimy vi v  bioloji) asılıdır. 
Fiziki faktorlardan gün  enerjisini göst rm k olar. Gün  ultrab növ yi 
uaların t siri n tic sind   z r rli mikroblar, bakteriyalar, virusların
hiss cikl rini m hv edir. Su ehtiyatlarına daxil olan çikl ndirirci madd l rin
qarı dırılması,
ridilm si suyun özünü t mizl m sinin 
sas fiziki 
faktorlarından biridir.  

---

268
Suyun özünü t mizl m sinin kimy vi faktorlardan üzvü v  qeyri-
üzvü madd l rin oksidl m sini göst rm k olar. Su ehtiyatların özünü 
t mizl m sind  heyvan v  bitki al minind  rolu böyükdür. Suda ya ayan 
heyvanları su ehtiyatlarının sanitarı adlandırırlar v  onlar suları özl rind n
keçir r k t mizl yirl r. Bütki al mind n qar ı, qamı  cu ulu, susünbülü v
s. torpa ı oksigenl   z nginl dirir. Su bitkil ri müxt lif kiçik mexaniki 
qarı ıqlı (kolloid hiss cikl ri) madd l ri tutur, onlar öz kökl ri il  müxt lif
duzlarla qidalanaraq suyun t mizl nm  prosesin  köm klik göst rir. 
Su ehtiyatlarının t mizl nm si prosesin  çaylar üz rind  tikil n su 
anbarları böyük köm klik göst rir. Su vasit sil  su anbarlarına daxil olan 
çirkl ndiricil rin miqdarı, v  biolojiprosesl r n tic sind  t dric n azalır. Su 
anbarlarına daxil olan bütün çirkl ndiricil r anbarlardakı su il  qarı araq 
onun qatılıq d r c sini azaldır. Bunu n z r  alaraq çirkli su q bul ed n su 
anbarlarına t bii t mizl nm   m nt q si kimid  baxırlar.  g r çirkli su 
t rkibind ki çirkl ndirici madd l r su anbarı vasit s il   t mizl m k
mümkün deyils  onda h min su  vv lc d n t mizl n r k su anbarına 
buraxılır. Dem li çirkli suyun lazımı t mizl nm   d r c sini t yin etm k
üçün su anbarının öz-özün  
t mizl m  qabiliyy tini düzgün 
qiym tl ndirm k olar. Bu qayda il   t mizl yici qur unun tikinti v
istismarını minimum x rc ç km kl  su anbarının t mizliyin   v  sanitar 
saflı ına nail olmaq olar.  
T bii su ehtiyatlarının t miz saxlanması istifad d n çıxmaması
m qs dil   s naye v  kommunal çirkab suları t mizl m li, dövrü su 
t chizatını t min etm li, azsulu, susuz v  tullantısız istehsal texnologiyası
t tbiq olunmalı, k nd t s rrüfatında gübr l rd n s m r li istifad  etm li, 
havanı çirkl nm d n qorumalı kimi t dbirl r h yata keçirilm lidir.  
Çirkab sularının t mizl nm sind  mexaniki, kimy vi, fiziki-kimy vi  

---