Z. S. Musayev, K. M. M mm dov, M. S. Z rb L yev su eht yatlarin nteqras yali dar olunmasi

250
Bu zaman su istifad çil r c miyy ti il  kanallar  urası kommersiya 
olmayan, dövl t sayılmayan t kilatlar olmalıdır. Y ni bunlar vergil r  c lb
olunmamalıdırlar. 
– Suyun paylanması, suyun verilm si, xidm tin öd nilm si, ictimai 
i l rd  i tirakını v  s. kimi mübahis l rin h lli mexanizmi i l nm lidir. Bu 
halda ictimai m hk m l rin, arbitrajların v  h tta müs lman qaydası il  su 
hüqüqundan istifad  kimi keçmi
n n l rd n istifad  etm k lazımdır.

---

251
IV F S L
 SU EHT YATLARININ MÜHAF Z S
4.1  TRAF MÜH T N ÖYR N LM SIN  V  MÜHAF Z S N
 EKOLOJ  YANA MA
XX  srin yarısından ba layaraq çoxsaylı probleml r arasında b zil ri
var ki, onların h lli eyni zamanda h m bütün b
riyy td n, dövl tl rd n, 
ya ayı   m nt q l rind n, h r bir elmi, istehsalat kollektivl rind n v  o 
cüml d n h r bir insandan asılıdır. Bel  problem
traf mühitin mühafiz si,
y ni suyun, havanın v  torpa ın mühafiz si, ba qa sözl , biosferin ekoloji 
tarazlı ı problemi aiddir. 
M lum oldu u kimi yer kür sind  h yat havanın, suyun v  torpa ın
yalnız nazik bir t b q sind  (okean v  atmosferd  bir neç  kilometr, 
torpaqda is   c mi bir neç  metr) inki af edir.  traf mühit  antropogen 
t sirl rin gücl nm si, insanın sivilizasiyasının artan t l batının n tic l ridir 
v  onun son m qs di h yat
raitinin yax ıla dırılmasıdır. Bununla da 
ayrıca bir insanın, ail nin v  bütün c miyy tin h yat
raitinin 
yax ıla dırılması sabahkı günd  onların n slinin t bii s rv tl rd n, 
sa lamlıqdan v  ümumiyy tl , h yatın m nasından m hrum olması v
bütün c miyy tin t n zzül  u raması fonunda m nasını itirir. F.Ramadanın
«T tbiqi ekologiyanın
sasları» kitabına yazdı ı ön sözünd  ekoloq 
P.Pesson bu problem  toxunaraq yazır: «V ziyy t o q d r fac vidir ki,h ll
olunmaz bir probleml  üzl ibl r: bir t r fd n oldu um h ya t rzi il
ya amaq ist yi. Dig r t r fd n is  yax ı g l c k tam nam lumluq». Bu 
suallar bir çox yazarların narahatlı ına s b b olaraq, onlar t r find n
h mi  savadlı olmasa da, lakin çox emosional sur td   t svir olunur. 
T hlük  çox realdır, o,  saslı
kild  öyr nilm li, t hlil edilm li v  izah 
olunmalıdır v  ekologiyanın sas v zif si is  bu bar d  obyektiv v  q r zsiz 
söyl m kdir. 

---

252
Yer üz rind  insan öz inki af tarixinin erk n ça larından praktiki 
f aliyy t prosesind  ekologiya il  maraqlanmı dır. btidai c miy td  h r bir 
f rd ya amaq üçün  traf mühit, t bi tin qüvv l ri, onu  hat  ed n bitki v
heyvanlar haqqında mü y n biliy  malik olmalı idi.  
Aristotelin, Hipokratın v  dig r q dim Yunan filosoflarının
s rl rind  sıfır ekoloji xarakterli müdd alar mövcud olmu dur. Lakin 
yunanlar «ekologiya» sözünü bilm mi l r. Bu termin nisb t n yaxın
keçmi d  yaranmı dır. O, alman bioloqu Ernst Hekkel t r find n 1869-cu 
ild   t klif olunmu dur. Ayrıca bir elm kimi 1900-cu il d k formalamı dır, 
amma axırıncı onillikl rd  bu söz xüsusi populyarlıq almı dır. Keç n srin 
birinci yarısından ba layaraq ekoloji genetikl rin, fizioloqların, 
riyaziyyatçıların v  aqronomların ideyalarının çarpazla dı ı bir nöqt y
çevrilmi dir. Ekologiya sözü iki yunan sözünd n ibar tdir: oikos – ev, lo-
qos-elm.  
Hal-hazırda «ekologiya» termini « traf mühit», «çirkl nm »
terminl ri kimi geni  yayılmı dır. Ekologiyanı çox t dqiqatçılar öyr nir, 
lakin bioloju, geofiziki, iqtisadçını, hüquq unası v  ya sosioloqu 
maraqlandıran probleml r öz mahiyy tin  gör  bir – birind n k skin  kild
f rql nir. Buna gör   d   h r bir sah nin müt x ssisi bu termin  müxt lif 
m na verir.  
Müzakir  olunan mövzunun  vv lind  deyildiyi kimi, biosferi plane-
tin canlı varlıqların özün  daxil ed n v  t rkibind  sabit h yat mümkün olan 
bir hiss si kimi t hlil etm k olar. V. .Vernadski yazırdı: «Biosfer – bizim 
h yatımızını mühitidir, o, danı ıq dilimizd  dediymiz v  bizi  hat  ed n
«t bi tdir». Biosfer mühitl rinin sonsuz müxt lifliyi, onun strukturunun 
qeyri-simmetrikliyi çox saylı t kamül  laq l rinin yaranması il  n tic l nib. 
Bu öz növb sind , külli miqdarda bitki v  heyvan növl rinin yaranmasına
s b b olur.  
M lum oldu u kimi, su ehtiyatları  biosferanın sas hiss l rind n bi-
ridir, buna gör  d  su ehtiyatlarının idar sin

---

253
ekoloji nöqteyi – n z rd n yana maq lazımdır, çünki ekologiya elmi bioloji 
obyektl rin
traf mühitl  münasib tl rini öyr dir v   t bi td n s m r li 
istifad  edilm sinin  sasıdır. 
T bii ekoloji sisteml rd
sas ehtiyatların istifad sind   h mi
mü yy n bir qapalı sikl mü ahid  olunur, çünki bir orqanizmin h yatı ba qa 
bir orqanizm üçün yem t kil edir. Buna gör   d
traf mühitin fövq lad
çirkl nm sin  yol verilmir. Burada biosenozların (canlı orqanizml rin bir – 
biri il  mü yy n münasib tl ri v
traf mühit  uy unla ması) f aliyy ti
n tic sind , ad t n, bütün ehtiyatlar kompleks istifad  olunur. T bii 
sisteml rd   t bii seçm  üsulu il   t bii ehtiyatların el  bir t l batçıları v
istifad çil ri yaradılır ki, onların n  çirkl nm si, n   d  ki, tük nm si ba
verir. 
Sudan istifad  etm k m qs dil  yaradılan süni sistem d  t bii sistem 
prinsipi  sasında i l m lidir, y ni su ehtiyatlarını n  çirkl nm y , n  d  ki, 
tük nm y  qoymamalıdır. Bu m qs dl  su ehtiyatlarının kompleks 
istifad sind  müh ndisi–ekoloji istiqam t  üstünlük verilm lidir. Bel
istiqam tin parlaq misalı istehsalatda tullantısız texnoloji prosesin istifad
olunmasıdır.
lk rus ekoloqlarından biri olan V.V.Dokuçayev (1846-1903) v  onun 
n istidadlı agirdi, me  ekologiyası üzr  müt x ssis olan Q.F. Morozov 
(1867-1920) biosenoz haqda anlayı a böyük m na verirdil r. Sonralar bu 
termin V.N.Sukaçov t r find n biogeosenoz v  ya geobiosenoz anlayı ına 
q d r geni l ndirilmi dir. Axrıncı onillikd  «biogeosenoz» v  «ekosistem» 
anlayı ları arasında bir neç   d f  diskussiya yaranmı dır. Bir çox hallarda 
onları sinonim kimi q bul edirl r. 
Ekologiya elmi üçün «ekosistem» anlayı larının
s s
h miyy ti 
ondadır ki,o qar ılıqlı münasib tl rin, asılacaqlı ın, s b b – n tic
laq l rinin, ba qa sözl , ayrı – ayrı t rkib hiss l ri bütövl dirilm sinin
mütl q mövcudlu unu qabardır. Bir halda ki, funksional m nada hiss l r
bütövd n

---