Z. S. Musayev, K. M. M mm dov, M. S. Z rb L yev su eht yatlarin nteqras yali dar olunmasi

236
sularının mineralla masının son buraxıla bil n s viyy si suvarma 
üçün torpa a veril n suyun s m r li istifad  olunmasına xidm t
edir.
Sistem s viyy sind  idar olunmanın vasit l rinin t yini v
planla dırılması çox vacibdir. Bu m qs dl  Geoinformasiya Sistemind n
(G S) istifad  etm kl   h r bir suvarma sistemi üçün yeraltı suların v
kollektor – drenaj axınının (KDA) istifad  olunma zonalarını (texniki v
iqtisadı) t yin etm k vacibdir.  
S naye axınlarının yüks k d r c d   t mizl nm si t l b olunmadıqda 
ba qa m qs dl r üçün istifad  olunması su ehtiyatlarının çoxlu istifad
olunma metodu s m r li hesab olunur. Suvarma sah sind  bu cür yana ma
Avstraliyanın yüks k duzlu a davamlı bitkil rin suvarılmasında suyun 
kaskad 
klind  istifad  olunması t tbiq olunub. Y ni d n v  yem bitki-
l rinin suvardıqdan sonra yaranan drenaj sularından gün baxanın
suvarılmasına yön ldilir v  gün baxan  kildiyi sah d n tullanan su a ac v
kolların suvarılmasında istifad  olunur. 
3.12.MÜXT L F SAH L R ÜZR  SU  ST FAD Ç L RN N
MARAQLARI V  ONLARIN  LAQ L ND R LM S
 Üfüqi 
x tt üzr  (sah l rarası)
laq l r su t ss rrüfatı t kilatı
iqtisadiyyatın müxt lif bölm l rind  bütün su istifad çil rinin mara ını
düzgün t msil etm lidir v  eyni zamanda h r bir hidroqrafik vahid su yı ını
v
traf mühütin qorunması s rb stliyi t min edilm lidir. Problem ondan 
ibar tdir ki, müxt lif su ehtiyatlarının növl ri müxt lif t kilatlar t r find n
idar  olunur. M s l n, s th suları su t s rrüfatı nazirliyi v  departamenti 
t r find n idar  olunur ki, onlar da h r
eyd n
vv l torpaqların
suvarılmasını t min edir. Hidroenergetika t kilatlarının ön planda mara ı
enerji istehsal etm kdir. Yeraltı suların istifad  olunması is  geoloji idar l r
t r find n h yata keçirilir.  çm li su t chizatı komunal xidm ti v  yerli

---

237
dövl t orqanlarının s lahiyy tind dir. S nayed  su istifad si is  uy un 
olaraq s naye nazirlikl ri t r find n idar  olunur. Bu zaman yuxarıda
göst ril n dövl t idar l ri öz f aliyy tl rini bir – birl ri arasında 
razıla dırmırlar. Heç d  vacib deyil ki, bütün sah l r bir t kilatın r hb rliyi 
altında c ml sin. Sah l rarası inteqrasiyanın
sas
rti bütün sah l rin 
maraqlarını n z r  almaqla ümumi su ehtiyatlarından razıla dırılmı  qrafik
uy un birlikd  istifad  etm k imkanının t min edilm sidir. Buna is
müxt lif sah l rin su istifad çil rinin nümay nd l rinin bu v  ya dig r su 
t s rrüfatı c miyy ti s viyy sind  bir ictimai idar d   i tirakı il
mümkündür. Bu halda  laq  vasit l ri a a ıdakılardır: 
-
Su ehtiyatlarından istifad nin ümumi planla dırılması v
razıla dırılması;
-
Sah l rin inki afının laq l ndirilm si; 
-
nformasiya mübadil si;
-
Material v  maliyy   x rcl rind  qar ılıqlı maraqlı olan t r fl rin 
i tirakı.
Müasir su t s rrüfatı sistemi,  sas n torpaqların suvarılmasında 
çoxm rt b li sxem  malikdir: suyun vurulması, paylanması, hövz d n
ba layaraq magistral qidalandırıcı kanallar, suistifad çil rin c miyy tinin 
suvarma x tti v  ya kommunal v   s naye suistifad çil rinin t kilatının
x tti fermerl rin suvarma sah l rin   q d r daxildir.  sas su itkil ri suyun 
artıqlaması il   t minatından ba qa iyerarxıyanın (iyerarxıya – a a ı
rütb lil rin yuxarı rütb lil r  tabe olma qaydası) müxt lif s viyy l rd  idar
edilm sind ki  laq sizlikd n ba  verir. 
Bu da idar etm  sisteminin i inin ümumi effektivsizliyind n ir li g lir.
Biz su çatı mamazlı ından 
ziyy t ç kirik, ancaq idar etm nin 
çatı mamazlı ından  ziyy t ç kmirik. Su ehtiyatlarının birl mi
kild
idar  olunmasının sas m s l l rind n biri müxt lif s viyy li t b q l rin 
f aliyy tinin düzgün  laq l ndirilm sind n ibar tdir. 

---

238
Su t s rrüfatının dövl t iyerarxıyasının h r bir s viyy si m nb d n
daha çox su götürm k, onu himay d  saxlamaq, onu özün  yaxın bildiyin
v  ya r hb rliyin göst rdiyin  paylamaqda maraqlıdır. Bu zaman 
sut s rrüfatı t kilatı sistemd  yüks k faydalı i
msalının saxlanılmasına
v   t kilatı itkil rin qar ısının alınmasında az maraqlıdır. Bundan ba qa
artıq su h cmini götürm kl  istifad  olunmamı  suyu çox vaxt (bel ki, onun 
g tirilm sin  v sait x rcl nir) suk narla dırıcı x tt  tullayırlar. 
yerarxıyanın müxt lif s viyy l rinin f aliyy tinin  laq l ndirilm sinin 
sas s rfi aquli v  üfüqi istiqam tl rd  t kilatı strukturların i tirakıdır. Su 
t s rrüfatı t kilatının iyerarxıyasının idar  olunmasının sad  sxemi 
hidroqrafik prinsip
saslanır. Burada yuxarı s viyy d  hövz   v  ondan 
ayrılan qolları görürük. Sonrakı s viyy  suvarma sisteml ri (ümumi 
suq buledici v  suk narla dıran magistral sistem  malik olan) v  ya ayrı – 
ayrı kanalların idar  olunması, sonrakı s viyy  su istifad çil rin 
assosasiyası (torpaqların suvarılması üzr ) v  ya su istifad çil rin t kilatı
(dig r t labatçılara) v  sonda su istifad çi (fermer, t kilat v  ya ya ayı
rayonu v  s.). Hövz  su t s rrüfatı t kilatı (HST) – milli su ehtiyatları
nazirliyinin strukturunda olmaqla onun t rkibind  hövz l rin altında su 
ehtiyatlarının
razi üzr  idar sidir. Bu da hövz l r v  hövz l raltı su 
t s rrüfatının idar  olunmasına cavab verir.  
dar etm  vasit l ri:
-
hövz d n ba layaraq fermer t s rrüfatına q d r sudan istifad nin 
ciddi qeydiyyatı;
-
suyun paylanması il  iyerarxıyanın bütün s viyy l rind  suyun 
istifad si arasında qar ılıqlı laq l nmi  planın t rtibi; 
-
hesabat sistemi n inki kvartal v  illik üzr  olmalıdır, h m d  t yin
olunmu  göst ricil r  cavab verm kl , suyun paylanmasına v
suyun vurulmasına düz li  etm kl  idar  olunması;

---