Z. S. Musayev, K. M. M mm dov, M. S. Z rb L yev su eht yatlarin nteqras yali dar olunmasi

225
Regionların  sosial-iqtisadi inki afı il
laq dar dövl t ba çısının
f rmanının h yata keçirilm sind  müvafiq nazirlik, idar   v   t kilatlarla 
yana ı, elmi-pedaqoji kadrların, mü t lif i tisas v  pe  sahibl rinin – 
müt
ssisl rinin 
m yind n d  geni  istifad  edilm lidir. Bazar 
iqtisadiyyatı
raitind  sahibkarlı ın inki afı, t s rrüfatların r qab t
qabiliyy tinin yüks ldilm si istiqam tind yüks k i tisaslı kadrlar 
hazırlamaqla yana ı, s m r li elmi-t dqiqat i l rinin geni l ndrilm si v
onların yerin  yetirilm sinin sür tl ndirilm si üsusi aktuallıq k sb edir. Bu 
c h t müvafiq sah  alim v  müt
ssisl rin diqq t m rk zind  olmaqla 
onların m li f aliyy tinin  sasını t kil etm lidir.      
Su istifad çil rinin v  sahibkarların hüquq v  m nafel rini qorumaq, 
el c   d  su ehtiyatlarının istifad si v  mühafiz sind  su istehlakçılarının
i tirakını t min etm k m qs dil  ölk d  Sudan  stifad ed nl r
Assosasiyaları (S A) yaradılmasına ba lanmı dır. Bu t
bbüs Dünya Bankı
t r find n d st kl nmi   v  onun krediti il   h yata keçiril n layih
ç rçiv sind  respublikanın mü t lif preqionlarını
hat  etm kl  keçmi
kol oz v  sov ozlarda f aliyy t göst rmi   t s rrüfatlar üzr   S A-lar 
yaradılmı dır. 
S A-nın yaradılması n tic sind  suların normal paylanması, suvar-
ma suyunun s m r li istifad sind  müsb t n tic l r ld  edilmi , suvarma 
suyunun kollektor-drenaj  b k l rin   a ıdılmasının v  itkil rinin qar ısı
alınmı dır. Dünya Bankının krediti hesabına 2000-cü ild n 55 min hektar 
suvarılan torpaqları
hat  ed n II  rriqasiya layih si ç rçiv sind   t mir 
b rpa i l ri aparılmı , t s rrüfatda ili suvarma v  meliorasiya  b k l rin
uzunmüdd tli icar
sasında S A-ların istifad sin  verilmi  v  onların mad-
di-te niki bazası gücl ndirilmi dir.  S A-ların f aliyy tinin v  onların
yaradılmasının hüquqi t nziml nm si m qs dil  1996-ci ild  q bul edilmi
«Meliorasiya v  irriqasiya haqqında» Az rbaycan Respublikası Qanununa 
2004-cü ild
lav  v  d yi iklikl r q bul edilmi dir. Yeni q bul edilmi

---

226
lav l r v  d yi iklikl r
sas n m hdud su ehtiyatına malik Az rbaycanda 
bu ehtiyatların daha s m r li istifad   v  idar  edilm si m qs dil  Sudan 
stifad ed nl r Birlikl rinin yaradılması torpaq mülkiyy tçil rinin bu 
prosesd  ya ından i tirak etm sin , t s rrüfatda ili meliorasiya v  suvarma 
b k l rinin saz v  i l k v ziyy td  sa lanılmasına, torpaq mülkiyy tçil ri 
arasında suyun  dal tli paylanmasına v  sudan pullu istifad nin geni
t tbiqin  tam hüquqi  sas vermi dir.   
   
3.10. Transs rh d çaylarının su ehtiyatlarından istifad
Dünyada 261 çay hövz si v  ço saylı çay a ınları mövcuddur ki, on-
lar da iki v  daha ço  ölk l rin siyasi s rh dl rini k sir. Beyn l alq
hövz l r yer kür sinin quru hiss sinin 45,3%-ni  hat  etm kl , dünya 
halisinin 40%-nin ya ayı   t rzin   t sir edir. Bu hövz l r dünya çay 
a ınlarının 60%-ni t kil edir. 
C nubi Qafqaz dövl tl rinin (Az rbaycan, Gürcüstan, Erm nistan), 
ran v  Türkiy nin d  da il oldu u Kür çayı hövz si beyn l alq su 
hövz l rind n biridir. 
Kür çayı hövz sinin  n böyük hiss si, 28,14%-i  (52,9 min km
2
)
Az rbaycanın,  21,28%-ni  (40 min km
2
) ranın, 19,36%-ni  (36,4 min km
2
)
Gürcüstanın, 15,85%-ni  (29,8 min km
2
) Erm nistanın v 15,37%-ni  (28,9 
min km
2
) Türkiy nin payına dü ür. 
Az rbaycanın a ımı olmayan Mu an -  Salyan düzünü v
rqi 
irvanın 16 min km
2
 çök kli sah sini d  n z r  alsaq, onda ölk
razisinin 
79,6%-ni  (68,9 min km
2
) Kür çayı hövz sind  yerl ir. Kür çayının hövz
razisinin 65%-ni v  ya 122,2 min km
2
–i d niz s viyy sind n 500 metr hün-
dürlükd  yerl ir. Onun ümumi su ehtiyatlarının 72,73%-i qon u ölk
razil rind , 27,27%-i is  Az rbaycan  razisind  formala ır. 

---

227
Qon u ölk
razil rind n da il olan çay suları ehtiyatları (20,6 km
2
)
ümumi su ehtiyatlarının üçd  iki his ssini t kil edir. Ba qa sözl , qon u
ölk l rin  razil rind  formala an respublikanın ümumi çay suları ehtiyatları
orada istifad  olunaraq qalıq sular kimi Az rbaycan Respublikası razisin
da il olur. Buna gör   d  ölk
halisinin v  iqtisadiyyatın mü t lif
sah l rinin s t minatı qon u ölk l rin
razisind  ormala an transs rh d
çaylarının sularının k miyy t v  keyfiyy tind n bilavasit  asılıdır.
H l  1970-80-ci ill rd  «Azdövsut slayih » LAB-nin r hb rliyi il
keçmi  SSR   m kanında ya ayan C nubi Qafqaz dövl tl rinin – 
Az rbaycan, Gürcüstan v  Erm nistanın 32 Layih   v  Elmi – T dqiqat 
institutlarının i tirakı sasında «Kür çayı hövz sinin su ehtiyatlarının kom-
pleks istifad si v  mühafiz si s emi» hazırlanmı dır. Lakin bu s em C nubi 
Qafqaz respublikaları arasında razıla dırılmadı ı üçün o va t SSR  Meliora-
siya v  Su T s rrüfatı nazirliyi (keçmi ) t r find n t sdiq edilm mi dir. 
Su çatı mamazlı ı il  yana ı, transs rh d çayları sularının qon u
dövl tl rin
razisind   h dd n artıq çirkl nm si v  keyfiyy tl rinin 
pisl m si ölk d  sosial – ekoloji g rginliyi gücl ndir n amill rd ndir. H r
il Kür çayı hövz sin  t
min n 575 mln.m
3
 h cmind  t mizl nm mi  çirkab 
suları a ıdılır ki, onun 300 mln.m
3
 (ümumi h cmin 52%-i) Erm nistanın,
229  mln.m
3
  (43%) Gürcüstanın v 12  mln.m
3
            (5 %) Az rbaycanın
payına dü ür. 
Bir ço  onillikl r rzind  oldu u kimi, hazırda da qon u dövl tl rin 
razisind n a an Kür, Araz, O çuçay v  dig r trans rh d çayları yüks k
d r c d  çirkl nmi
kild  Az rbaycan  razisin  da il olur. 
Bu çayların sularında, çrkl ndirici madd l rin orta illik miqdarı
( sas n fenol, miss, neft m hsulları) sanitar normalardan 9-15 d f  ço dur, 
yay aylarında is  bu göst ricil rin miqdarı kritik d r c y  çatır.
Yüks k d r c d  çirkl nm sin  gör  O çuçay «ölü»  

---