Z. S. Musayev, K. M. M mm dov, M. S. Z rb L yev su eht yatlarin nteqras yali dar olunmasi

213
formala ması v  t tbiqi üçün t kilati c h t ço  lazımlıdır. Eyni zamanda su 
il  maraqlı olan mü t lif t kilatlar arasında effektiv koordinasiya 
me anizminin yaradılması sas problem sayılır.
nteqrasiyalı idar etm  dedikd  mü t lif sah l rin inteqrasiyası yo ,
su ehtiyatlarının daha s m r li v  istifad sini t min etm k m qs dil
t r fl rin bütün maraqlarını n z r  almaqla i tisasla mı   t kilatı struktur 
yaradaraq onun kompleks (inteqrasiyalı) idar  edilm si n z rd  tutulur. 
Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idar  edilm sini h yata keçirm k üçün 
milli orqan olduqca vacibdir. Bu orqan su ehtiyatlarının inki afı planlarının
koordinasiyasını, strategiya v  siyas tini i l yib hazırlamı dır.  
nteqrasiyalı idar etm  sah sind  qazanılmı  
t crüb l rin 
ümumil dirilm si n tic sind  milli s viyy d  su ehtiyatlarının inteqrasiyalı
idar  edilm sinin t tbiqi üçün a a ıdakı s em üzr   t kilat strukturunun 
yaradılması m qs d uy un hesab edil r. Su t s rrüfatı t kilatı (Nazirlik, 
Komit   v  s.) 
Hövz  su ehtiyatları idar si
riqasiya sisteml ri idar si
 Sudan istifad ed n l r Birliyi. 
Bu strukturda  rriqasiya Sistemi  dar si Magistral kanal idar si v  ya 
ayrıca iri su t s rrüfatı obyekti idar si
klind  yaradıla bil r. Çay hövz l ri
geni  olan  razil rd  v  ya onun morfoloji qurulu u mür kk b oldu u hal-
larda su t s rrüfatının onu tam  hat  etm sind  mü yy n ç tinlik yaranır.
Bu halda hidroqrafik Prinsipi  sas götürm kl  hövz  da ilind  suların idar
edil msinin iyerar iyalı t kilat strukturu yaradıla bil r.  
nteqrasiyalı idar etm  prinsipl rind n biri olan ictimaiyy tin su 
idar çiliyind   i tirak etm si üçün keçmi   k nd t s rrüfatı t kilatlarının
balansında olan t s rrüfatda ili
b k l rin v  paylaycı kanalların Sudan 
stifad ed nl r Birlikl rinin (S B) istifad sin  verilm si mümkündür. Bu 
b k l r müqavil
sasında S B-r  müv qq ti v  ya uzunmüdd tli icar y
veril  bil r. Bu halda  b k l rin sa lanması

---

214
v  istismarı dövl t t r find n ayrılan v saitin v  ya su istehlakçılarının su 
pulu öd m l rinin hesabına h yata keçirilm lidir. Su idar çiliyind
ictimaiyy tin rolu o va t daha yüks k olur ki, mü t li t kilatların
nümay nd l ri qar ılıqlı v  ya  laq li
kild  bir–biri il
m kda lıq, y ni 
su t s rrüfatı t kilatının i ind  S B m kda ları v
ksin  i tirak etsinl r.  
Q rarların q bul edilm sind , icra me anizml ri siyas tinin 
hazırlanmasında, m sl h tçi, koordinasiya v  nizamlayıcı t kilatlar onların
t sir miyqasına
sas diqq t verm lidirl r. Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı
idar  edilm sinin mü üm elementl rind n biri suya olan t l bata uy un 
olaraq sektorun i ini t min etm k v  istifad çil rin böyük  ks riyy ti üçün 
m nf t g tirm k «yu arıdan-a a ıya» yana masının qism n «a a ıdan-
yu arıya» yana ması il
v z edilm si v  ya ona  lav l r olunmasından 
ibar tdir. 
   «A a ıdan-yu arıya» strategiyası idar çiliyin v   q rarlar q bul 
edilm sinin tam olaraq yerli t kilatlara verilm si dem k deyildir, bu 
prinsip  gör   a a ılarla höküm t arasında balans yaradılmasına nail 
olunmalıdır. 
Su öz h r k tind  inzibati s rh d tanımadı ına gör  bel  bir sual 
yaranır: su bu s rh dl r da ilind  idar  oluna bil rmi v  ya s rh dl r t bii 
olmalıdırmı? T miz su ehtiyatları ba ımından hövz  yana ması daha ço
q bul olunandır v  ya ona m ntiqi planla dırma vahidi kimi ba ılmalıdır.
Lakin t l batdan asılı olaraq inki af prinsipin  uy un olaraq hövz  t kilati 
su istifad çil rinin ona t labatı yarandı ı hallarda yaradılır. Mövcud inzibati 
idar etm  çay hövz si ç rçiv sind  idar etm y  maneçilik tör d  bil r. 
Bundan  lav , hövz  idar etm si öz-özlüyünd  su ehtiatlarının dayanıqlı
inki afını t min ed  bilm z. Onların iqtisadi, sosial v  siasi d yi ikl r
sasında t l batları t yin etm y  köm k ed n dig r t kilatlara ehtiyacı
vardır. 
Hövz   t kilatları beyn l alq suların faydalı idar  me anizml rini
t min ed  bil rl r. Birg  suların dal tli, razıla dırılmı

---

215
kild  bölü dürülm sin  köm k ed n mü t lif m qs dli v  funksiyalı
ço lu sayda bel  orqanlar mövcuddur. Mübahis li m s l l rin müzakir si 
üçün forumu t msil ed n bel  t kilatlar ortaya çı an ç tinlikl rin böyüyüb 
münaqi l r  keçm sin  imkan verm y r k onların h ll olunmasını t min 
edirl r. 
cmaların v   v t nda   c miyy tl rinin su ehtiyatlarının idar
edilm sind  operativ i tirakı lazımdır. Yu arıda qeyd edildiyi kimi iriqasiya 
sisteml ri höküm td n alınaraq Assosiasiyalara veril  bil r v  icmalar 
onların istismarına v  sa lanılmasına gör  cavabdeh ola bil r. Bel  olduqda 
sas vasit l rin v  ehtiyatların idar  edilm sinin ya ıla dırılması üçün ilkin 
rt sayılan mülkiyy tçinin münasib tl rini daha asan formala dırmaq 
mümkündür.  
Suyun idar  edilm sind  bir ço  u ursuzluqlar ona qiym tsiz s rb st 
m hsul kimi ba ılması anlayı ından yaranmı   v  yaranmaqdadır. Su 
ehtiyatlarından maksimum s m r
ld  etm k üçün suya olan münasib ti 
d yi m k v  onun paylanmasına ç kil n
rcl ri qiym tl ndirm k lazımdır. 
Dublin prinsipl rind   d  su «iqtisadi m hsul» kimi q bül 
olunmu dur, «
srin günd lik m s l l ri»nd  ona «iqtisadi v  sosial 
m hsul» kimi ba ılmı dır. Suyun qiym ti defisit resurs kimi ondan 
nizamlayıcı v  iqtisadi metodlarla s m li istifad  edilm si üçün vacibdir. 
Suya gör  haqqın öd nilm si suyun qorunması v  effektiv istifad
olunması, t l batın idar  olunması üçün stimulun yaradılması, öd m nin 
t min olunması v
lav  investisiya qoyulu una t l batçıların
h v sl ndirilm si üçün iqtisadi bir al tdir.  
Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idar  edilm sind  suyun tam 
qiym tind  (iqtisadi v  t bii qiym tl rind n) istifad  edilm si t kliy olunur. 
qtisadi qiym t istifad çid n v  sudan istifad nin növünd n asılıdır. Bu 
qiym t  istifad çil r üçün qiym t, qaytarılan a ın v  ya evarotranspira-
siyaya itiril n itkil rd n t miz s m r   v  sosial m qs dl r  nail 
olunmasında suyun qiym ti da ildir. 

---