Z. S. Musayev, K. M. M mm dov, M. S. Z rb L yev su eht yatlarin nteqras yali dar olunmasi

239
-
idar  olunmanın qoydu u t l bl ri yerin  yetirm kl , dispetçerli 
idar  olunmanın t kmill dirilm si. Bu t l b is  suistifad çil rin 
b rab r su t minatı, ekoloji v  kommunal – s naye t l bl rin t min 
etm li, hidrotexniki qur uların t hlük sizliyi il  ba lı
m hdudiyy tlik gözl nilm lidir; 
-
xüsusi i l nmi  kompyuter modell rin köm yi il  hidroloji, iqlim, 
t s rrüfat v  ya dig r
raitin d yi diyi halda suyun paylanması v
suyun istifad si planının düz ldilm si;
Hüquqi v  iqtisadi vasit l r bir – biri il  sıx ba lı olub bir – birini 
tamamlayır. Onlardan  saslarını göst r k: 
-
su istifad çil rinin sudan istifad  hüquqları v  onların dövl t
t r find n qorunması;
-
su istifad çil ri il  su t s rrüfatı i tirakçıları arasında, el c   d
iyerarxıyanın müxt lif s viyy l rind  yerl
n su t s rrüfatı
t kilatları arasında müqavil l r;
-
sudan istifad  hüququnun v  müqavil l rin pozulmasına gör
m suliyy t da ıması;
-
su istifad çil r  suyun verilm sin   v  ba qa t minatlara gör
öd ni in olması, çirkl nm y  gör  öd ni ;
-
suya gör  öd ni ;
-
sudan istifad d  yenilikl rin i l nm sin  gör  mükafatlandırma v
ba qa güz tl r;
-
su cihazlarınıa c rim  sanksiyaları;
Yadda saxlamaq lazımdır ki, su i tirakçılarının ba lıca
aquli v
horizontal üzr
laq l ndirm  mexanizmind   h mi  ictimay tin i tirakı
olmalıdır.

---

240
3.13. SU EHT YATLARININ  DAR  OLUNMASINDA  
CT MA YY T N
T RAKI  
Su ehtiyatlarının idar sinin prinsipl rinin realla dırılmasının olduqca 
vacib elementi geni  miqyasda ictimai t kilatların idar  olunmasını özün
c lb etm kdir. Su ehtiyatlarının idar  olunmasının probleml rin   v t nda
c miyy tinin v  dövl tin qar ılıqlı kontekstind  (mühitind ) baxmaq 
lazımdır.
ctimaiyy tin i tirakı
ffaf v  açıq atmosferin yaradılması üçündür. 
ctimaiyy tin i tirakı s viyy si n  q d r yuxarı olsa, bir o q d r korrupsiya 
v  ictimai maraqların r dd edilm sin  az  lveri li
rait yaratmı  olar. Bu 
platforma satı mamazlıq
raitind  suyun paylanmasının düzgün v
m suliyy tli h llidir. Burada t bi tin mühafiz si v  ictimaiyy tin inki afı
t min olunmalıdır. N z r  alsaq ki, su t kc  xüsusi deyil, h m d
ictimaiyy tin mara ındadır. Buradan tamamil  aydındır ki, ictimaiyy tin 
i tirakı suyun idar  olunmasını sas komponentidir. 
ctimaiyy tin i tirakı hidroeqoistrin ist nil n növü il
sas mübariz
amilidir. 
vv ll r su ehtiyatlarının ildar  olunmasının administrativ 
 
metodu il  idar  olunma «administrativ hidroeqoistrin» qorxuzurdu. Bu o 
dem kdir ki, administrativ sah  orqanlarının r hb rliyi altında sistemi öz 
maraqları üçün istifad  edirl r. Buna gör  korrupsiyaya  rait yaranır, 
prosesin dig r i tirakçılarının hüquqları pozulur. Ona gör  d  ictimaiyy tin 
i tirakı idar etm d  bütün maraqları gözl m kl  düzgünlüyün, b rab rliyin
v  qeydiyyatın qarantıdir. Onların rolu su t s rrüfatı idar çilik t kilatları
il  paralel yaradılan kanal (sisteml r) su istifad çil rin birliyi  klind
ictimai strukturun yaradılması il  artır.  
Onlar tanınmı  ictimai orqan olmaqla uy un sisteml rin idar
olunmasında r hb rliyi h yata keçirir. 
F aliyy t göst r n su t s rrüfatı t kilatlarının m kda ları

---

241
d qiq i l m dikl ri halda yeni tipd  ictimai t kilatın yaradılması sualı
qar ıda durur. Bu da su ehtiyatlarının idar  olunmasında su istifad çil rinin 
geni  i tirakını t min edir. T crüb l r göst rir ki, su t l batçılarının c miy-
y tin v  kanallar komit si su ehtiyatlarının planla dırılmasında, bö-
lü dürülm sind  v  idar  olunmasında kifay t q d r i tirak etmir. 
Su ehtiyatlarının idar  olunmasında ictimaiyy tin i tirakı el
olmalıdır ki, su istifad çil rin v  ba qa maraqlı subyektl rin nümay nd l ri
d  n inki n zar td , h m d  istifad sind  v  suayırma su t s rrüfat i l rinin 
planla dırılması v  h yata keçirilm sind  aktiv i tirak etm lidir.  
Hövz  
v  hövz  altı su sovetl ri vilay tin maraqlı
nümay nd l rind n, iri su istifad çil rind n v  su ehtiyatlarının mühafiz
orqanlarından komplektl dirilmi  olur. Sistemin v  kanalların su komit si
su t s rrüfat orqanlarının v  su istifad çil rin assosiyası idar si v  dig r su 
istifad çil rini ba qa birl m sind n t kil olunur. 
Suyun paylanmasının vv ki su t s rrüfatı sistemind  prinsipl ri v
üsullarının i l nm sind  ictimaiyy tin rolu vacibdir. M lum olur ki, 
müh ndisi üsullar burada  sas n d  indi kifay t q d r deyil. Çünki su 
istifad çil rin sayı bird n artmı dır.
g r su istifad çil rin c miyy tind  su 
istifad çil r 1000 v  ya h tta 100 n f rd n ibar t olsa bel  su ehtiyatlarının
idar  olunma prosesi olduqca ç tinl ir.
g r su istifad çil rin qrupla ması
v  ya fermerl rin
m kda lı ı t min edilmirs , heç bir su istifad çil rin
assosasiyası suyu s m r li istifad  ed  bilm z. Bu is  suvarmanı vaxtında 
t l bini yerin  yetirm k üçün suyun b rab r v  sabit paylanmasının t kili 
mür kk bliyind n x b r verir. Magistral kanallarda suyun paylanması daha 
az mür kk blik t kil edir. Bel  ki, yerli orqanların inzibati idar etm
müdd tind  layih d   n z rd  tutulmadı ı halda kanallardan ist r ma ınla, 
ist rs  d  öz axarı il  ayrılmaların sayı çoxlu d r c d  artır. 

---

242
Bu 
raitd  «yuxarıdan a a ıya do ru» Sudan istifad  prinsipinin 
planla dırılmasının t kili sah l rind  suvarma v  II, III nizamlı rejimli 
kanalların rejiml ri t l bl rini n z r  almaq lazımdır. Bundan ötru 
kompüter texnikasından optimalla dırılmı  modell rind n istifad  etm kl
su t l batçılarını suyun paylanmasını n z r  almaqla planla dırma v
perspektiv idar etm  prosesin   c lb etm k üçün mü yy n t dbirl rin 
aparılması vacibdir. Bunu is  su t l batçıları c miyy tinin daxilind  yax ı
dü ünülmü  qayda v  qanunla kanalların i l m si sasında torpaqdan is-
tifad nin ölçül ri v  strukturu il
laq l ndir r k h yata keçirm k olar. Bu 
halda su x ttind  mümkün olan s rfl rin v  kanallara daha yüks k qaydada 
suyun verilm si t min olunmalıdır. Eyni zamanda yuxarıdakı orqanların
planla dırdıqları s rfl ri n z r  almaqla kanallara mü yy n olunmu  su 
dövriyy sini saxlamaqla, bunu su istifad çi qruplar arasınlan t kil etm kl ,
su yı ımı bir kanaldan suyun q bul edilm si h yata keçirilm lidir. Bununla 
laq dar sudan istifad  üzr  xüsusi hazırlanmı  instruktorlar sosioloqlarla 
birlikd  fikirl m lidirl r ki, h r bir t l batçı c miyy t v   c miyy tin 
daxilind  h r bir kanal üçün suyun paylanması qaydası, onun taktı, su istifa-
d çil rin qrupla dırılması, suyun verilm si v  suyun qruplar daxili 
n zar tin, qaydanın v  ardıcıllı ın h yata keçm sini nec  t kil etm lidir. 
Su ehtiyatlarının idar  olunmasının iyerarxiyasının t kilatı
aspektl rin  a a ıdakılar daxildir: 
a) su ehtiyatlarından administrativ s rh dl rd  idar  olunma 
prinsipl rind n hidroqrafik vahidl rin s rh dl rind  idar  olunmasına keçid; 
b) ictimaiyy tin i tirakı «Hidroqrafik vahidl rin s rh dl rind  idar
olunma» prinsipin  keçidl
laq dar layih d  heç bir problem yox idi. Bel
ki, bu su t s rrüfatı t kilatları üçün obyektiv olaraq  lveri lidir. 
ctimaiyy tin i tirakının t min olunması münasib tind  ba qa v ziyy t

---