Z. S. Musayev, K. M. M mm dov, M. S. Z rb L yev su eht yatlarin nteqras yali dar olunmasi

243
yaranır. Sıravi su i çil ri üçün ictimaiyy tin i tirakı s rf lidir, ancaq b zi 
m murlar üçün  ksin . Çünki bu cür su m murları kanaldan su istifad
ed nl rin birliyini öz cibl rin  uy un – onlara qulaq asan  kild  çevirm y
çalı acaqlar.  
ctimaiyy tin i tirakı il   h ll olunan mü yy n probleml r su 
t l batçılar s viyy sind   d  (köhn   t s rrüfat daxili s viyy l rd )
mövcuddur. 
Mövcud praktikalarda ilkin su istifad çl ri (iri t s rrüfat –  vv lki 
kollektiv t s rrüfatı – hal-hazırda is
irk tl r v  kooperativl r) öz 
t l batlarını öd dikd n sonra öz fikirl ri sasında ikinci su istifad çil rin 
(fermer v  ya xüsusi t s rrüfat) su il  t min edir. Bu gün ilkin v  ikinci su 
istifad çil r arasındakı münasib tl r h tta müqavil
sasında da 
yaradılmamı dır. Ona gör   d  fermer t s rrüfatının hüquqları iri t s rürfat 
t r find n m hdudla dırılır. Bundan da yenid n t kil olunmu  fermer 
t s rrüfatları ziyy t ç kir. Ilkin su istifad çil r müdd t , rejim   v   h cm
gör  fermerl rin su t minatının pozulmasında heç bir m suliyy t da ımırlar.
Fermer t s rrüfatları onlara su ayrılan yerl rd  su ölç n qur ulara malik 
deyill r, suyun verilm si is  t xmini mü yy n edilir. 
Fermer t s rrüfatının v ziyy ti (ikinci su istifad çil ri) su 
istifad çil rin c miyy tinin yaradılması v   f aliyy ti
raitind   d yi ir. Su 
istifad çil rin c miyy ti özü su t s rürfatı orqanlarının strukturları il
(rayon su t s rrüfatı v  ya suvarma sisteml ri idar l ri il ) müqavil  müna-
sib tl rin  daxil olur. Bütün su istifad çil r – su i tirakçıları c miyy tinin 
üzvl ri eyni d r c d  su ehtiyatlarıil   t min olunurlar. Bu is  onların
suvarmanın ba lan ıcından v  ya sonunda yerl m sind n asılı olmur. Su 
istifad çil r c miyy ti alınmı  su ehtiyatlarını öz üzvl ri arasında b rab r
paylamaq m suliyy tini üz rin  götürür (onun  sas funksiyalarından 
biridir). 

---

244
3.14. T B
T – SU EHT YATLARININ  ST FAD
OLUNMASINDA EYN  HÜQUQLU T R FDA DIR  
nsan al mi uzun müdd t özünü el  hesab edib ki, yer üz rind
n
qüvv tli olmaqla t bi t özün  ram etm y  qadirdir. Biz t bi td n heç vaxt 
m rh m t gözl y  bilm rik. Ba a dü m yliyk ki,  insan t bi ti öz kökünd n
h diyy   q bul etm yib, ancaq onu g l c k n sild n borc götürüb. Bu cür 
yana ma bütün dünyada ekoloji h r k tin
sasını t kil edir v   t dric n
ekoloji t l bl rin i l nm sin , eyni zamanda insan il   t bi t kompleksl ri
arasında qar ılıqlı davamlı laq nin saxlanmasına istiqam tl nir. Su t s rrü-
fatında bu ilk növb d  çayların, göll rin v  ba qa su obyektl rin su 
t l batçılarının dig r obyektl ri il   t yin olunmamı  rejim üzr  suyu 
buraxdıqda öz varlı ını v  t yinatını itirir. Bunu aidiyy ti olan su t s rrüfatı
t kilatları el   f aliyy ti istiqam tind  aparılmalıdır ki, ekoloji s rfl rin v
ya suyun buraxılması axının nominal s ryini saxlamaqla onun davamlı
h yat f aliyy tini v  t mizliyini t min etmi  olsun. 
Su ehtiyatlarının idar  olunma iyerarxiyası 2 istiqam td  dü ünülmü
f aliyy t göst rm yi t l b edir: suyun ziyanlı t sirini d f etm k, t bi tin v
ekoloji kompleksl rin olmasını t min etm kdir. 
Hövz  sah sinin ekoloji v ziyy tinin dayanıqlı ı nöqteyi-n z rd n
t klif olunur ki, m nb d  suyun keyfiyy ti v  iqtisadi istifad  olunmu
sah d  çirkl nmi  suların yı ılması bir – biri il  ba lı olaraq prinsipial 
t bi ti mühafiz  aspektii olan dayanıqlıq meyarı a a ıdakı kimi ifad
olunur: 
– çirkl nm nin s viyy si istifad  olunan  razinin v  ekosistemin 
t siri altında olmaqla buraxıla bil n h dd n çox olmamalıdır.
– çay hövz sinin bütün zonaları üzr  su m nb yind  çirkl nm nin 
t rkibi bu m nb d n istifad  ed n bütün su istifad çil ri üçün qarı ıq
buraxıla bil n h ddind n çox olmamalıdır.
–

---

245
su hövz nin ekosistemind  antropogen yükl m  el  intensivlikd
olmalıdır ki, biomüxt lifliyi v  biom hsuldarlı ı t min etm k üçün optimal 
raiti pozmasın. 
Suda ekoloji t bi tin gözl nilm si dedikd  t bi t kompleksi n z rd
tutulur ki, bu da onun  sasını t kil ed n dünya bitkil ri v  heyvanlarının
davamlılı ıdır.
Praktikada su ehtiyatlarının idar  olunmasında ekosistem yana ma 
pozisiyası sasında a a ıdakılar n z r  alınmalıdır.
1.
Su ehtiyatlarının idar  olunması iyerarxiyası prinsipl rin  uy un
su v  onunla ba lı torpaq, su hövz si razisind   t bi t ehtiyatlarına
birlikd  istifad , idar  olunma v  inki afı obyekti kimi baxılmalıdır.
Su istifad çil r arasında m suliyy t v  öhd likl r el  paylanmalıdır
ki, su t l batının nizamlanması t bi tin potenS Alının h m
mühafiz sini, h m d  inki afını t min etsin. Bundan ir li g l c k
hövz  su ehtiyatlarına insanların iqtisadi f aliyy ti il  ba lı
baxılmalı, su, torpaq v
traf mühitd ki dig r ehtiyatları n z r
alınmalıdır.
2.
Qanun  sasında normativl r v  xalqlar arası razıla malara gör
dövl tl r öz üz rin   m suliyy t götürür v  eyni zamanda t bi ti 
mühafiz  orqanlarının köm yi il  ekoloji, sanitar s rfl rin 
buraxılması n zar ti h yata keçirir. 
3.
Dövl t su ehtiyatlarının idar  olunması iyerarxiyasının t rkibin
n inki t bi ti mühafiz  orqanlarının daxil olmasını, h m d  onun su 
t s rrüfatı iyerarxiyasının bütün s viyy l rind   i tirakını t min 
etm lidir. 
4.
Su ehtiyatlarının idar  olunması möhk m prinsip
saslanaraq su 
hövz sinin ekoloji buraxıla bil n h ddini gözl m kl   n z r
alınmayan istifad nin qar ısını almalıdır.
g r istifad  olunma 
h ddind n artıq olarsa, onda t l batçılar hövz nin fonduna artıq

---