Z. S. Musayev, K. M. M mm dov, M. S. Z rb L yev su eht yatlarin nteqras yali dar olunmasi

232
Arpaça
y
Erm ni
stan
2630  2060  570  23,70 21,70  2,00 747,50 
684,42 63,08 
Araz
çayının
sol qol-
ları
(Erm n
istanda
yerl
n) 
Erm ni
stan
621,6 
621,6 – 3,77 
3,77 – 118,9 
118,9 – 
B sitça
y
Erm ni
stan
354 340  14  2,10 1,94 0,16 
66,23 
61,19 
5,04 
O çuç
ay
Erm ni
stan
1140  685  455  10,00  9,83  0,17 315,40 
310,04 5,36 
Bazarç
ay
(H k r
çay) 
Erm ni
stan
5650 2020 3630 38,40 22,00 16,40 
1211,1
4
693,88 517,26 
Arazın
sa
qolu 
ran 39261 39261  –  35,10 35,10  –  1107,0
5
1107,0
5
–
Kür il
Araz
birlikd
ran, 
Türk., 
Gürc., 
Erm n.
188000 131969  56031  853,62  620,81  232,81 
26923,
17 
19580,
35 
7342,8
2
Samur Da ısta
n
3900 3900  –  27,00 
27,00  – 851,58 
851,58 – 
Bolqar
çay
ran 2170 1790 380  2,06 1,01 1,05 64,97 
31,85 
33,12 
Astara
çay
ran 242 118 124 6,92 3,46 3,46 
218,26 
109,13 
109,13 
Az rba
ycan
üzr
 
86600 
– 
– 
979,80 652,28 327,52 30902,
89 
20572,
91 
10329,
98 

---

Samur çayının suyunun Ba  hidroqov aqda bölü dürülm si, mln.m
3
75%-li t minat 
ilind  çayın s rfi 
O cüml d n
Az rbaycan Da ıstan 
Ekoloji
subura ma 
1749,0 889,1  300,0  559,9 
Su insanların rifahının ya ıla dırılması, ya ayı  t minatı v  inki afı
üçün ümumi var-dövl tdir. Ona gör  d  C nubi Qafqazda su ehtiyatlarının
s m r li istifadsini v  mühafiz sini t min etm k üçün ilk növb d  hövz y
da il olan Erm nistan v  gürcüstan respublikalarının Helsinki 
Konvensiyasına qo ulmaları tezl dirilm li v  eyni zamanda transs rh d su 
ehtiyatlarının çirkl ndirilm sin   v  tük ndirilm sin  yol ver n ölk l r
qar ı beyn l alq t kilatların himay si il  iqtisadi sanksiyaların t tbiq 
me anizmi hazırlanmalıdır. 
Hazırda C nubi Qafqaz ölk l rind  iqtisadiyyatın sabit inki afı üçün 
çayların a a ı a arında yaranmı  ekoloji v ziyy ti n z r  almaqla Kür çayı
hövz sinin su ehtiyatlarının kompleks istifad si v  mühafiz si s eminin 
hazırlanması olduqca vacibdir. 
3.11
.
BÜTÜN NÖV SU EHT YATLARININ QEYD YYATI V
ST FAD  OLUNMASI
stifad  olunan su ehtiyatları yerüstü v  yeraltı m nb l r
hesabınadır. Bu m nb l rd  su ehtiyatlarının yaranması il  müxt lif
t kilatlar m
uldur. Dig r t r fd n bu m nb l rd n su ehtiyatlarının
istifad  olunması da müxt lif t kilatlar vasit sil  idar  olunur. Bu da su 
ehtiyatlarının yı ılması v ziyy ti haqqında m lumatların olmamasına v
h min su ehtiyatlarının istifad sind  d  h rcm rcliyin yaranmasına s b b
233

---

234
olur. Bunun n tic sind  d  suyun istifad sind  itkil r çoxalır, qeyri – 
münt z m su t minatı h yatı keçirilir. B z n d  ayrı – ayrı zonalarda süni 
su çatı mamazlılı ı yaradılır. Bu problem is  özünü az sulu ill rd  daha 
aydın biruz  verir.  
 
T bii yaranan su ehtiyatlarının
sas hiss si suyı an hövz l rin 
yuxarı hiss sind  yaranır v  çay x ttin  sızır. Axının çay boyunca yı ılması
v  transformasiyası qeydiyyatı hidrometroloji xidm t vasit sil  yerin
yetrilir. Çaydan suyun götürülm si v  su istifad çil rin  paylanması su 
t s rrüfatı t kilatları vasit sil   h yata keçirilir. Kiçik su m nb l ri yerli 
dövl t orqanlarının tabeçiliyind dir.  
 Dig r su ehtiyatları yaradan yeraltı sulardır. Onlar da öz yaranma 
s b bl rin  gör  2 yer  bölünür: 
1.
T bii halda da larda v  suyı ıcı sah l rd  yaranan yeraltı sular. 
2.
Suvarılan torpaqlarda sızmanın t siri altında yaranan yeraltı sular. 
Su hövz si razisind  yeraltı suların ehtiyatı ad t n hidrogeoloji axtarı
sasında t yin olunur. N tic d  yeraltı suların ehtiyatının yerl diyi yer v
istifad y  yararlı ı mü yy n olunur. Yeraltı su ehtiyatlarının miqdarı v
onun istifad si geoloji idar l r vasit sil  h yata keçirilir. T ssüf ki, bu da 
su t ss rrüfatı orqanları il  d qiq  laq  olmadan yerin  yetirilir. 
Çay hövz sinin s rh dl rind  suyun istifad  olunan hiss si geri 
qayıtmı  sular t kil edir ki, bunlar t bii axının ilk istifad sind n sonra 
yaranır. Onlar s th sutullayıcıları, t bii v  ya süni drenl r hesabına da 
formala ır. H min sularda yüks k minaralla ma d r c sinin olması su 
obyektl rinin v  bütölükl
traf mühitin çirkl nm sinin
sas m nb yini 
t kil edir. 
Müasir  raitd  hövz l rd  geri qayıdan suların ümumi h cminin 90% - 
ni kollektor – drenaj suları t kil edir ki, bunların da bir hiss si suvarılan 
torpaqlardan, bir hiss si d   s naye v  kommunal mü ssis l rind n axan 
çirkab sulardır. Geri qayıdan suların qeydiyyatı
sas n su t s rrüfatı
t kilatları v

---

235
 hidrometrologiya  xidm ti t r find n aparılır. Bu suların t krar istifad
olunması dem k olar ki, praktiki heç k s t r find n n zar t olunmur. Lakin 
qayıdan suların istifad  üçün mümkünlüyünün qiym tl ndirilm si il
laq dar çoxlu sayda elmi t dqiqat i l ri aparılmı dır. Ancaq h min suların
istifad  olunması üçün d qiq normativ s n dl r yoxdur. K nd t ss rrüfatı
bitkil rinin  kilm si üçün bu sulardan sistemsiz istifad  olunması ikinci 
d f  torpaqların
oranla masına s b b olur v  bu da torpaqların
m hsuldarlı ının bird n azalmasına g tirib çıxardır.  
Onu da n z r  almaq lazımdır ki, suvarılan torpaq sah l rind n qayıdan 
sular (kollektor - drenajdan) suvarmanın n tic sidir. 
dar  olunma 
metodlarının t kmill dirilm si, d yi m si h min suların h cminin 
azalmasına v  mineralla manın artmasına s b b olur. Hövz d  bütün su 
ehtiyatlarının qeydiyyatı suyun b rab r v  düzgün paylanması t l binin 
yerin  yetirilm si üçün olduqca vacibdir. Dig r t r fd n su ehtiyatlarının
keyfiyy tin  n zar t etm k nöqteyi n z rd n qayıdan suların idar  olunması
böyük  h miyy t  malikdir. Bel  ki, bütün növ su istifad l rind n yaranan 
qayıdan sular çirkl nmi  t bii suların m nb yidir. Yeraltı v  qayıdan suların
hövz  s viyy sind  idar  olunmasının vasit l ri:
-
Yaradılan yeraltı suyun qeydiyyatını onun qidanlandı ı zona il
laq li aparmalı v  ondan istifad nin buraxıla bil n h cmi t yin 
olunmalıdır. Bu zaman orta v  çox sulu ill rd  yeraltı sular 
haqqında v  onların az sulu ill rd  istifad  olunması prinsipl ri 
haqqındakı m lumatlardan istifad  etm k vacibdir. 
-
Suq buledicil rd  kollektor – drenaj v  
s th sularının
tullantılarının idar  olunması qaydasıdır. Bura sulu suq buledicil r
il
laq li tullanan çirkl nmi  suların limiti d  daxildir.  
-
Kolletor – drenaj sularının keyfiyy t parametrl ri v  onların daxili 
sisteml rd  istifad si, kollektor – drenaj  

---