Z. S. Musayev, K. M. M mm dov, M. S. Z rb L yev su eht yatlarin nteqras yali dar olunmasi

105
Elektrik enerjisi BS-d  Coulla ölçülür. 
1C=1Hm=1Vts 
Enerji vat-saat (Vt-saat) il  d  ölçülür. Energetikada enerji daha ço
1kVt saat il  ölçülür. 1 kVt saat = 3600kC. 
G, kVt saat =
3600
kC
,
Suyun h cmi V,m
3
, basqısı H,m olduqda, enerji  
G=9,81 VH
a
, kC=VH
a
/367, kVt saat  
 
(2.7) 
g r hidroelektrik stansiyanın istifad  etdiyi çay a ınının illik h cmi
V, orta basqısı H, onda G SES-in illik enerji istehsalını ifad  edir.  g r V-su 
anbarında ehtiyat su h cmidirs   v  o H-basqısında istifad  oluna bil rs ,
onda G
su anbarında suyun enerji ehtiyatını ifad  edir v  ay su h cmin
elektrik ekvivalentidir.  g r V-nasos stansiyasının illik suvurmasının
h cmini ifad  edirs , onda  
G=
a
n
367
VH
        
 
     (2.8) 
Bu düstur nasos stansiyasının kVt saat-la elektrik enerjisin  olan 
t l batın ifad sidir (bu halda nasos stansiyasının özün  lazım olan s rf 
n z r  alınmır).
Hidrostansiya H basqısında v
a
f.i. -d  su h cmin  gör  1 kVt saat 
istehsal olunmu   enerjini s rf edir (m
3
/kv saat) v
a
H
367
V
q
    
 
 (2.9) 
Nasos stansiyası 1m
3
 su üçün a a ıdakı miqdarda enerji s rf edir:  

---

106
V
367
      
 
 (2.10) 
2.4.3. Su enerjisind n istifad  olunmanın sas s eml ri 
SES basqısının yaradılması üçün 3  sas s em mövcuddur: 
1)
b ndli s em, basqı b ndl yaradılır;
2)
Derivasiyalı s em, basqı derivasiya kanalı, tuneli v  ya boru 
k m ri vasit sil  yaradılır;
3) b nd devirsiyalı s em, b nd v  deversiya vasit sil  basqı yaradılır. 
H r üç s emd   b nd yaradılır. B ndl r torpaq, da -tökm , beton v 
d mir-beton ola bil r. 
Torpaq b ndl r 200m hündürlüy   q d r, da -tökm   b ndl r is
300m-   q d r tikilr. Bu b ndl rin bünövr si üzr  eni hündürlüyünd n ço
olur. Yamacların mailliyi ad t n 1:3; 1:2,5 v  s. ola bil r. Beton 
qravitasiyalı b ndl r z if sasda (gil, qum) 40m q d r, ancaq möhk m qaya 
sasda is  300m hündürlüy  q d  tikilir. Ço arkalı d mir – beton b ndl rd
yük arka vasit sil  kontrforsa v  ondan bünövr y  ötürülür. Bu b ndl r
100-150m hündürlüy  q d r tkilirl r.   
B ndli s eml r suyun böyük s rfl rind   v  onun s rb st s thinin 
kiçik maillikl rind  t tbiq edilir.  
Tikilmi b nd vasit sil   H
0
 dü m si yaradılır v  yu arı hiss d  çay 
boyu s viyy  qal ır. Yu arı hiss  il  a a ı hiss d n su s viyy l rinin f rqi 
H
0
+h b rab rdir. Çayın ümumi dü m si h suyun yu arı byefd  h r k ti il
itir. B ndli s emd  hidroelektrikstansiya basqısının qiym tind n asılı olaraq 
m cra v  ya b nyana ı ola bil r. 
M cra hidroelektrikstansiya da basqı yaradan SES binası b ndl
birlikd  qur uların t rkibin  da ildir ( kil 2.3). Bu halad SES –in binası
suyun t zyiqin yu arı byef t r fd n

---

q bu
müqa
basqı
v   s
turbin
torpa
h yat
ancaq
basqı
B nd
v ziy
v  or
Turb
Basq
atmo
ul edir v   b nd kim
ayis d  ço  da bö
ılarda b nd yana ı
uyun tam t zyiqin
nl rin  suyun ötürü
aq b ndin altında v
ta keçirilir.  
Derivasiya s em
q suyun çaydan de
ı is  çayda v  deriv
d ço  da böyük
yy td  olan byefd n
radan da boru k m
ind n su aparıcı kan
qılı tunell rd  hidro
osfer t zyiqind n bö
kil
1-SES bin
4-qapıların
107
mi o da dayanıqlıq
öyük olmayan basq
SES tikilir ki, onun
ni q bul etmir (
ülm si beton b ndi
v  ya b ndin  trafı
mli SES–d   b ndin
rivasiyaya verilm s
vasiyada suyun mai
olmayan qal ma
n derivasiya kanalı
rl ri vasit sil  hidr
nalla çaya v  ya suv
odinamikanı t zyiq
öyükdür. 
l 2.3. M cra SES-in
nası, 2-sua ıran b
n qaldırılması v  en
q
rtini öd m lidi
qıda tikil  bil r.  O
n binası b ndin ar
kil 2.3). Bu cür
in gövd sind   v y
ında qoyulmu  tun
hündürlüyü ço   ol
sini t min etm lidir
illikl rinin f rqi hes
v ziyy ti yaradır
vasit sil  basqı hov
rostansiyanın turbin
varma irriqasiya ka
q  k siyinin  n yu
n b ndli s emi. 
nd; 3-torpaq b nd;
ndirilm si üçün kra
ir. M cra SES 
Orta v  böyük 
asında yerl ir
SES – l rin 
ya yu arısında,  
ell r vasit sil
lmaya bil r. O 
r. Yön ldilmi
sabına yaranır. 
r. Su qal mı
vuza da il olur 
nin  da il olur. 
analına yön lir. 
arı nöqt sind
;
an

---

108
Derivasiya g tirici v  aparıcı ola bil r. Böyük uzunluqlarda aparıcı
derivasiyasını
sas n tunel  klind  tikirl r. G tirici v  aparıcı tunell r
basqılı v  basqısız ola bil r. Uzun basqılı g tirici derivasiyanın sonunda v
uzun basqılı aparıcı derivasiyanın ba lan ıcında t nziml yici ç n
yerl dirilir ki, bu da SES-in t l batı
sasında bizd n suyun s thinin 
d yi m si il  hidravliki z rb ni azaldır. G tirici basqısız derivasiyanın
(kanal, basqısız tunel v  s.) sonunda basqılı hovuz qura dırılır.
Basqısız uzun g tirici derivasiyanın sonunda b z n s rfi v  gücü 
sutkalıq nizamlanan SES üçün hovuz qura dırılır.
g r çay öz a arı il
ço lu miqdarda g tirdiyi lil derivasiyaya dü rs ,
o ag lm y n halların
yaranmasına s b b olacaqdır. Bu cür hallara qar ı g tirici kanalın
ba lan ıcında durulducu tikilir. Durulducuya dü n lill r yuyucu kanal 
vasit sil  yuyularaq çaya tökülür. Derivasiya qur usunu f rql ndirirl r: ba
düyün, derivasiya v  stansiya düyümü. Qur uların be  düyününü b ndl
birlikd  sutullayıcı, subura ıcı v  lazım olan hallarda a ımı il  g tirdiyi iri 
qum v  gill rin çökdürülm si üçün durulducu kimi hidrote niki qur ular 
t kil edir. Qur unun stansiya düyümün  is  basqı hovuzu v  ya 
t nziml yici ç n, boru k m rl ri, SES binası v  ona biti ik olan aparıcı
kanalın ba langıcı da ildir.  
 Da lıq
raitind , çayın s rb st s thinin böyük maillikl rind ,
müqayis c  ço  kiçik istifad  olunan s rfl rd , derivasiya nisb t n uzun 
olmayan, kiçik enin  k sik ölçül rind  SES –d  böyük basqı v  böyük güc 
alınan hallarda derivasiya s emli qur ulardan istifad  etm k s rf lidir. Da
çayların da  lveri li geoloji v  topoqrafik  raitl rd   b nd s emi d   t tbiq 
oluna bil r. Bel  ki, b nd vasit sil   h m d  su anbarı yaratmaqla çay 
a ımını nizamlamaq olar. 
B nd derivasiya s emind
vv ld  göst rilmi   s eml rin s rf li 
üsusiyy tl ri n z r  alınmaqla su anbarı yaradılır v  çayın b ndin 
a a ısına dü m sind  istifad  oluna bil r ( kil 2.5).  

---