Z. S. Musayev, K. M. M mm dov, M. S. Z rb L yev su eht yatlarin nteqras yali dar olunmasi

146
Kanal üz rind  SES-in tikilm si il
laq dar suvarmanın v
hidroenergetikanın maraqları uy un g lm diyind n v ziyy t ç tinl ir. Bu-
nun ba lıca s b bi daim elektrik enerjisi istehsaldı z rur tidir, bu is  suvar-
ma kanalının h mi   i l m sini t l b etdiyind n onun  lveri li istismarını
pozur. 
M lumdur ki, ölçül ri uzunu boyu kiçildiyind n (kanal boyu 
paylayıcı kanallara su götürülür) kanalın subura ma qabiliyy ti azalır, ona 
gör   d  o, stansiya su s rfl rini a a ı hiss d  bura a bilmir. Bu m qs dl
üsusi yan kanalın tikilm sin  ehtiyac duyulur. H min kanalın vasit sil
stansiyanın su s rfl ri üsusi suq bulediciy  (çaya v  s.) yön ldilir. 
Göst ril n ç tinlikl ri aradan qaldırmaq m qs dil  SES ilk növb d
suvarma kanalının ba  hiss l rind  tikilm lidir. Bel  olduqda stansiya 
s rfl ri yenid n çaya ötürülür v  kanalın istismar rejimi pozulmur. B zi 
hallarda layih d  suvarma sistemi energetik istifad y  uy unla dırılır. Misal 
üçün, suvarma kanalının ba  sugötür n qur unun yeri bir q d r çay 
yu arıya götürülür (suvarma sah l ri üz rind  n zar t üçün t l b olunandan 
artıq). Bel  halda kanalın ba  hiss sind  yaranan  lav  basqı SES-d
istifad  oluna bil r (dü m
klind ). Kanalın bir q d r uzunlu unun 
artmasına ba mayaraq m s l nin bel  h lli ço  va tlar lveri li olur. 
M lum oldu u kimi, magistral suvarma kanalı, ad t n, uzununa az 
maillikli tikilir. Burada yerin yamacına qar ı yerl diyind n onun üz rind
SES üçün dü m l r yaranmır. Suvarma kanalından ayrılan paylayıcı kanal-
lar yerin yamacı üzr  yerl dikl rind n dü m l r yaradır, onlar is  stansiya 
tikilm si üçün istifad  olunur. Paylayıcı kanalın su s rfi az oldu undan, bel
stansiyaların gücü az olur. Bundan  lav  növb  il   i l m si n z r  alınsa
paylayıcı kanalların ço  va t energetik istifad l ri h miyy tsiz olur. Buna 
gör   d  ba , magistral kanalların yerin yamacı üzr  yerl
n suvarma 
sisteml ri daha energetik  h miyy t k sb edir. 
Kanal üz rind  dü m nin v  SES binasının qar ılıqlı yerl m l ri d
böyük  h miyy t k sb edir. Bu iki tikintinin birl dirilm si,
üsusil ,
dü m nin h r hansı dayaq divarının bina divarı bünövr si kimi q bul 
edilm si daha  lveri lidir. Ço  hallarda dü m  SES binası altında 
yerl dirilir, bu da s m r  verir. Dü m   h m d  sutullayan tikinti kimi 
istifad  olunur.  

---

147
B zi hallarda suvarma kanalı üz rind  bir – birin  ya ın, amma ço
az basqı yaradan bir neç  dü m l r olur. Bel  halda iki dü m  bir dü m  il
birl dirilir. Bunun üçün a a ı dü m   l
v olunur, kanal yu arıya
d rinl dirilir v  yu arı dü m y
lav  pill l r yaradaraq SES üçün basqı
eyli artırılır.
Kiçik çayların energetik istifad sinin böyük  h miyy ti vardır.   g r
kiçik çay üz rind  bir sıra SES-in tikilm si (SES kaskadı) n z rd  tutulursa, 
h r stansiyanın tikilm  yeri, normal qal ma s viyy si, yu arı byefin 
i l dilm   d rinliyi, basqı v  su s rfi qon u stansiyaların t sirini n z r  al-
maqla t yin olunmalıdır. SES-in tikilm  yeri mü yy n edildikd  geoloji v
topoqrafik 
rait
üsusi fikir verilm lidir. Möhk m qayalı qruntlarda v
çay m crasının dar hiss sind   b ndin tikilm si z if qruntlara v  geni  çay 
m crasına daha ucuz ba a g l r. B ndl rin tikilm  yeri mü yy n edildikd n
sonra onların üz rind  normal qal ma su s viyy si basılan sah l rin 
ölçüsünd n v   d y rind n, tikintil r   s rf olunan v saitl rd n asılı olaraq 
mü yy n edilir. Normal qal ma su s viyy si, b ndin hündürlüyü, yaratdı ı
basqı mü t lif variantların ba ılması n tic sind  t yin edilir. Burada n z r
alınmalıdır ki, çay sah sinin tam enerjisi istifad  olunması üçün b ndin 
hündürlüyü artdıqca, onların sayı azalır, su il  basılan sah   v  tikintinin 
d y ri artır. B ndin hündürlüyü azaldıqca, onların sayı ço alır, avadanlı ın
v  ma ın binasının d y ri artır, istismarı is   ç tinl ir. Çayın energetik 
istifad si t l b edir ki, çay üz rind  a a ı SES-in normal qal ma s viyy si
yu arı SES-  q d r çatdırılsın.    

---

148
2.5. Su n qliyyatı, me a ıtma v  rekreasiya.
2.5.1. Su n qliyyatı
Su yolları vasit si il  limanlar arasında yükl rin v   s rni inl rin 
da ınması su n qliyyatının sasını t kil edir. Su yolları dedikd  okeanları,
d nizl ri, göll ri, çayları, v  sair  kimi sah l rd  mövcud olur. Limanlar is
su yollarında g mil rin
idm ti v  istismarı üçün  üsusi avadanlıqlarla 
t min olunmu  
v  sahild  yerl dirilmi  hidrote niki tikintil r
kompleksind n ibar tdir. Su yolları
arici v  da ili olmaqla iki hiss y
bölünür. 
arici su yolları d nizl ri v  okeanları
hat  edir. D rinlikl ri
böyük oldu u üçün d niz v  okean su yolları t bii 
raitd  böyük 
yükda ıyan g mil rin h r k tin  imkan verir. Ölk l r arasında da ınan 
yükl rin ço u d niz su n qliyyatının payına dü ür. 
  Da ili su yolları öz növb sind  t bii v  süni olur. T bii su yollarına 
çaylar, göll r, süni su yolları is  su kanalları, su anbarları, su qov aqlarını
göst rm k olar. Su yolları vasit sil  da ınma ba qa n qliyat yolları  il
da ınmadan ucuz ba a g lir. Da ili su n qliyyatına a a ıdakı te niki 
üsusiyy tl ri aiddir. G mil rin nisb t n kiçik sür tl rl   h r k ti,
imal 
zonasında yerl
n çaylarda g mil rin ancaq naviqasiya dövründ
h r k tinin mümkünlüyü, su yolları vasit sil  iri qabaritli yükl rin da ınma
mümkünlüyü. 
Su n qliyyatı alq t s rrüfatının inki afında mühüm  h miyy t k sb
edir.
sas n d  respublikamıza qon u olan su n qliyyatı
sas yer tutur. 
Ölk d  bu n qliyyat su n qliyyat vasit sil  uzaq m saf l r  kömür, neft, 
filiz, me  v  in aat materialları v  k nd t s rrüfatı m hsulları da ınır.  
Su n qliyyatı su ehtiatlarına olan  sas t l b g mil rin h r k t
etm l ri üçün lazımi d rinlikl rin olmasıdır. Nizamlanmayan t bii çay 
a ımlarında bu d rinlikl rin t min edilm si üçün m cra t mirl nm   i l ri
aparılır, çayın dibi d rinl dirilir. Çay üz rind  yaradılan su qov aqları su 
n qliyyatı

---