Z. T. Nishanova, G. K. Alimova

Bola harakatidagi
o'zgarishlar


Nf





V


J





^ — -
V'aziyat markazi ^N'
sifatida kattalar
namoyon bo 'ladi


V


Vaziyat markazida so'zyuzga
keladi


Bola hayotining uchinchi yilida, ya’ni organizmning intensiv o‘sishi va rivojlanishi davrida harakatlaming kam bo‘lishi bolaning umumiy o‘sishiga salbiy ta'sir etadi.
Shu sababli asosiy harakatlar (yurish, yugurish, predmetlarga tirmashib chiqish) bilan birgalikda, qo‘l harakatlariiing ham to‘g‘ri va o‘z vaqtida rivojlanishi haqida g‘aroxo‘rlik qilish zarurdir. Bolaning harakatlarini asosan uning kundalik faoliyati jarayonida o‘stirib borishga e’tibor berish kerak. Masalan, mustaqil ravishda yuvinish, kiyinish, ovqatlanish, gigienik mashqlar, o‘yin va boshqalar.
Har xil harakatlami bajarish va predmetlar bilan harakat qilish tevareik-atrofdagi olamni bilishga olib keladi. Bola predmetlaming fazodagi o‘mi, joylanishi, sifati, hajmi, shakli va holatiari bilan tanishadi. Bulaming hammasi sezgi organlarining o‘sishiga ijobiy ta’sir etadi. Bir yoshlik bola nisbatan yaxshi rivojlangan sezgirlikka egadir. Bola bog‘cha davrining boshlanishida ba’zi tovushlami, o‘ziga yaqin kishilaming ovoz tempini aniq ajrata oladi, ba’zi bir narsalaming ta’mi va hidini farq qiladi, ranglami taniv boshlaydi. Bu yosh davrida ko‘rish va eshitish analizatorlarining rivojlanishi ayniqsa yuksak darajaga yetadi. Bola asosiy ranglami bir-biridan farq qiladi. Lekin bolaga ranglaming nomini aytishga qaraganda, ulami bir-biridan ajratish osonroqdir. Bolalar ranglami bilsalar ham, bu sohadagi o‘z bilimlaridan yetarli darajada yaxshi foydalana ohnaydilar. Bolalair qizil rangni osonlik bilan ajrata oladilar-u, binafsha rangni ajratishda ko'pincha yanglishadilar. Ko‘pincha bolalar har bir rangning tusini, tovlanishini yaxshi ajrata olmaydilar.


-58 -


Bu yoshdagi bolalar uchun idrok qilinayotgan predmet obrazlarining bir-biriga o‘xshashib ketishi xarakterlidir. Masalan, ular olmani biladilar, olma bolaga bir butunligicha tanish, lekin bola olmaning rangini ham, shaklini ham alohida holda ajrata olmaydi. Predmetni har tomonlama ko‘ra bilish, ya’ni uni qismlarga ajratish, belgi va turlariga qarab farqlash — imi analiz qilish demakdir. Bu esa bolaga butunlikni tushxmish imkonini beradi. Shu sababli, bolalami yangi predmetlar bilan tanishtirganda, ulami bir-biridan ajratib turadigan shakli, rangi va qismlariga e’tibor berish lozim. Mana shunday tarbiyaviy ta’sir natijasida bolalarmng predmetlar haqidagi tasav/urlari o‘sadi. Bola bir yarim yoshga borganda, o'zlari tez-tez uchratib turgan predmetlami, ulaming rangi, hajmi, shaklining o‘zgarishidan qat’iy nazar, xatosiz tanib oladilar. Bola ikid yoshga to‘lay deganda, tanish kuy va tovushlami bilib oladi. Borliqni bilish jarayonida bola o‘z hayotida va tevarak-atrofidagi kishilar turmushida o‘matilgan tartibni tushuna boshlaydi. Bu olamni bilishning eng muhim tomoni boigan zamon - vaqtni bilib olishi uchun asos boiadi. Bolaning organizmi maium tartibga ko‘nika boshlaydi, bu vaqt bilan tanishishdagi dastlabki qadamdir. Keyinchalik bolalar tabiat hodisalari va odamlaming kundalik hayoti singari tushunchalami anglay boshlaydilar. Albatta, buning uchun kattalar bolalaming e’tiborini hayotning muhim belgilstriga qaratishi lozim. Bolaning har bir sezgan va idrok etgan narsalari obdga xos sezgilar bilan mustahkamlanishi kerak. So‘z bolaning ko‘rayotgan predmetlarini tushunib olishini osonlashtiradi, predmetni so‘z yordamida bilib olish ko‘z va quloq ishini kuchaytiradi.
Bolaning aqliy jihatdan o‘sishida makon va zamon haqidagi tushimchalami anglashga yordam beradigan so‘zlami o’ zlashtirib olishi muhimdir. Predmetlar o‘rtasida mavjud bo‘lgan har xil fazoviy belgilaming (masalan, katta oraliq, tor oraliq) va. turli fazoviy munosabatlaming nomlacrini (o‘ngda, chapda, orqada, bir qatorda) bilib olish naiijasida bolalar predmetlar o‘rtasidagi bu munosabatlanvi ajratib olishga o‘rganadilar. Shu tariqa, nutq predmetlaming belgilarini differensiyalash va umumiylashtirish vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Lekin, shu bilan bir qatorda, so‘z birinchi signal sistemasi bilan bevosita bog‘lanrnog‘i lozim. Ikla-uch yashar bolalardagi idrok o‘zining yetarli darajada o‘smaganligi va beqarorligi bilan ajralib turadi hamda bir kuzatish ob’ektidan ikkiinchi kuzatish ob’ektiga tez-tez ko‘chib turishi bilan xarakterlanadi. Yaltiroq, chirovli, ko‘zga tez tashlanadigan predmetlar bola diqqatini o‘ziga jalb qiladi. Bog‘chagacha bo‘lgan yosh davridagi bolalar idroldarini qo‘yilgan vazifa asosida tashkil eta


-59-




olmaydilar, ulardagi bu xil idrok juda qisqa muddatli bo ladi. 0‘zlaridan uzoqda turgan predmetlami idrok qilishda ayniqsa ko‘p xato qiladilar. Bolada idrok asta-sekin mustaqillashib, ma’lum maqsadga tayangan bo‘ladi, kuzatuvchanlik rivojlana boradi. Bola o‘zini qiziqtirayotgan narsaga uzoq vaqt qarab, uni kuzatishi, o‘sha predmet to‘g‘risida biror narsani so‘rashi mumkin.
Lekin bola hali prsdmet va hodisalami har tomonlama kuzatib, uning asosiy, muhim tomonlarini ajratib, ayrim elementlarini o‘zaro bog‘lab olishning uddasidan chiqa olmaydi. Bolada kuzatuvchanlikni o‘stirishda sayr va ekskursiyalar muhim ahamiyatga egadir. Bunda bolalar kattalaming rahbarligida tevarak-atrofdagi predmet va hodisalarda o‘zlari uchun yangi bo‘lgan muhim va qiziqarli narsalarni aniqlashga o‘rganadilar. Rasmlarga qarash, o'simlik va hayvonlami parvarish qilish idrokning o‘sishiga juda yaxshi ta’sir etadi.
Uk yoshdagi bolalaming yetakchi faoliyat turi - predmetlami o‘rganish, predmetlar bilan manipulyativ harakat hisoblanadi.

2.