Zamonaviy axborot texnologiyalari

giperaloqalar
deb yuritiladi. Bu giperaloqalar orqali boshqa 
hujjatlarga murojaat qilib, unda yangi giperaloqalarni yaratish mumkin va hokazo. Shunday 
qilib, Web — gipermatnli sistema bo‗lib, unda ma‘lumotlar ixtiriy tartibda (chiziqsiz 
bo‗lmagan) joylashadi. Uning na boshi, na oxiri bor. Bunday ma‘lumotlar faqat giperaloqalar 
bilan bog‗langan xolos. Hozirda giperaloqalar faqat matndagi ajratilgan so‗zlar bilangina 
emas, hatto tasvirlar, grafiklar, ularning qismlari orqali ham amalga oshirilishi mumkin. 
Masalan, Webda biror mamlakatning geografik xaritasi mavjud bulsa, uning bir bo‗lagiga 
―sichqoncha―ni yullab tugmasi bosilsa, u orqali Web ma‘lumotlariga kiriladi. Web da 
ma‘lumotlar Web sahifalari shaklida beriladi. Bu sahifalar maxsus HTML tilida tashkil 
qilinadi.
Bosh shifa.
Bosh sazifa biror sub‘ektning, shaxs ki tashkilot- larning borligi belgisi 
bulgan Web sahifadir. Odatda, asosiy sazifa shaxsning rasmi, uning tarjimai holi, 
mutaxassisligi va boshqa ma‘lumotlarni aks ettiradi. Tashkilotlarda esa uning nomi, tuzilishi 
va faoliyati bilan bog‗liq boshqa ma‘lumotlar bo‗ladi.
Internet va Web bir xil narsami? 
Yo‗q, albatta. Web o‗z sahifalarini saqlash va uzatish 
uchun Intemetdan foydalanadi. Web Intemetning imkoniyatlaridan biri deyish mumkin. 
World Wide Web Internetra uxshab har tomonlama uzluksiz uzgarib turadi. Har doim yangi 
server- lar paydo bo‗ladi, eskilari esa o‗z-o‗zidan yuqoladi. Yangi-yangi WWW browser lari 
yaratiladi, avvalgi ma‘lumotlar takomillashtiriladi, yangi imkoniyatlar qushiladi. Internet ning 
yangi servislarida ishlash uchun qaydnomalar (protokollar) ishlab chiqiladi. Uning ajoyib 
xususiyatlaridan biri Intemetda mavjud boshqa siqemalar bilan „duqona― munosabatda bulishi 
va ular bilan birgalikda foydalanish mumkinligidadir. Bunda gap UseNet, FTP, Telnet va 
boshqalar kabi Internet xizmatlari uqida ketyapti. Web orqali siz gazetalardagi ma‘lumotlarni, 
turli yangiliklarni, turli sohaga oid ma‘lumotlarni, kitob va jurnallarni, kompakt disklarni 
sotib olish uchun pul sarflamasdan, eng muhimi ortiqcha kuch sarflamay, biror joyga kitob, 
gazeta, kompakt disk va hokazolarni izlab bormasdan, ish joyingizda bir zumda olasiz. Bu 
asrimizning katta mu‘jizasi emasmi axir! Shu joyda bir misol keltiraylik. Bizda soliq 
siqemasida daromadlarni deklaraqiya (e‘lon) qilish joriy qilindi. Shu munosabat bilan soliq 
idorasiga vaqtni ketkazib borib yurmasdan, avvaldan tay rlangan Web sazifa orqali tegishli 
blankani tuldir- sangiz kifoya, qanchadan-qancha fuqarolarning vaqti tejaladi.
WWWning yaratilish tarixiga bir oz nazar tashlaylik, 1989 yili CERN (Evropa 
elektron zarralar fizikasi laboratoriyasi) tadqiqot- chilari uz oldilariga shunday sistema 
yaratish masalasini quyishadi- ki, bu siqema turli ilmiy guruhlar uzaro aloqa qilishlarini 
ta‘minlashi kerak edi. CERN tadqiqotlarida turli shaharlarda fao- liyat kursatuvchi ilmiy 
markazlar va doimiy axborot almashishga qiziqqanlar qatnashdilar. Biroq, bu oson kechmadi, 
matnni kurish yoki grafik tasvirlarni kurishda doimo qidirila tgan qujjatning joylashgan urnini 
qidirishga va bu qarakatlarni bajarish uchun bir necha amaliy daqurlardan foydalanishga tuBri 
keldi. TelNet, FTPlarga uxshash, grafik tasvirlarni kuruvchi daqurga uxshash daqurlar kerak 
buldi. Shuning uchun siqemani ishlab chiqishda maqsadga etish uchun juda kup oraliq 
qadamlardan foydalanildi. 1990 yil oxirida CERN tadqiqotchilari matn va grafik qolatlarda 

---

79 
kurish uchun NeXT oilasiga tegishli dastur yaratishdi. 1991 yilda WWW sistemasidan CERN 
da keng foydalanila boshlandi. WWWning daqlabki foydalanuvchi- lariga gipermatnli 
qujjatlar va UseNet telekonferensiya maqolalariga kirish ququqi berildi. Rivojlanish etapida 
Internet servis turlariga interfeys qushildi (WAIS, FTP va boshqalarga uxshash); 1992 yili 
CERN WWW loyiqasi to‗g‗risida juda keng ma‘lumot tarqatishni boshladi. Internetning 
butun jahon jamiyati tomonidan tan olinishi turli xil, rang-barang ma‘lumotlarga kirish 
imkoniyati paydo bulganidir. Kup sonli WWW serverlari yaratildi. Ba‘zi jamo- alar 
WWWdan foydalanuvchilar uchun ishlashni osonlashtiruvchi dasturlar yozishga kirishishdi. 
1993 yildan boshlab WWW Internetning resurslari ichida eng ommaviysiga aylandi. 
Gipermatnli aloqalar. Gipermatnli hujjatlarning asosiy ajralib turadigan qismi, bu stujjatlarga 
stuyiladigan giperizost- lardir. Giperizostlar „jonli― ravishda namoyon bo‗ladi. Ya‘ni oddiy 
matnlarga qo‗yilgan, masalan, „qushimcha ma‘lumotni ikkinchi varaqdan olasiz― kabi izohda 
siz uni ikkinchi varaqqa o‗tsangiz, olasiz. Gipermatnlarda esa o‗sha izohlarning o‗zi ham 
harakatlanadi. HTML tili buyrustlarni o‗z ichiga oladi. Boshqa hujjatlarga yo‗l ko‗rsatuvchi 
va olib boruvchi giperizohlar ham gipermatnli aloqalarning asosiy qismi hisoblanadi. 
Giperaloqalar faqat kalitli so‗zlar orqaligina bo‗lmay, balki turli ob‘ektlar, hatto rasmlarning 
bo‗laklari orstali ham amalga oshirilishi mumkin.