Zaza anCabaZe evropuli saqarTvelo

600

abdulmesid  I­is (1839­61 ww.) dedac, iyo qarTveli qali, anCabaZis 

Anchabadze (Achba) qarTul­afxazuri Tavadis ojaxidan. mahmuds aseve 

hyavda colad tuskia, Cikotua, Cacba, lakerbaia, ServaSiZe, kuCba, 2 

foTeli qali, 3 Safsugi qali, 4 ubixi, sul 8 afxazi da a. S. abdulmesid 

I gaerTianebuli samefos da safrangeTis mokavSire gaxda yirimis omSi 

ruseTis winaaRmdeg 1856 wels. man gaagrZela mamamisis reorganizacia 

da modernizacia Tanzimat osmalTa imperiisa. rogorc mis mamas da sxva 

sulTnebs, masac bevri (ocdaaTamde) coli hyavda, ramdenime qarTveli, 

maT Soris, rogorc mamis SemTxvevaSi, memkvidre qarTveli colisgan 

hyavda. misi vaJis, 33-e sulTnis murad V­is (1876 w.) deda, iyo megrel­

afxazi gogo foTidan saxelad vilma Şevkefza Kadınefendi, xolo meuRleebi 

iyvnen TarxniSvili, nakaSvili, sul 3 qarTveli, 2 afxazi da Crdilo 

kavkasieli. SualedSi, 32-e sulTani (1861­76 ww.) iyo biZa abdulazizi, 

dabadebuli valaxeli dedisgan, romelsac ramdenime qarTveli coli 

hyavda – Cikotua, aredba, camba da Hayrân­ı  Dil  Kadın  Efendi, Safsugi, 

Cerqezi emigraciaSi, bolo xalifas Abdülmecid  II­s deda. ukanasknel 

34-e sulTan abdul hamid II­s (1876­1909 ww.), aseve ramdenime qarTveli 

meuRle hyavda, maT Soris canba, mikanba, kaia, agirba, emuxvari, aCba, 

kuCba da ServaSiZe. TurqeTis premier­ministris erdoRanis Erdoğan 

ojaxi rizas provinciidan TurqeTSi gadavida. is ambobda interviuSi: 

`mec qarTveli var, Cemi ojaxi qarTuli ojaxia, romelic migraciaSi 

wavida baTumidan rizaSi~. iseve, rogorc, magaliTad, TurqeTis me­8 

prezidenti TurguT ozali Turgut  Özal qurTuli warmoSobis iyo

1

.

qarTveli mamluqebi eraySi

monRolebis, tamerlanisa da Turqmeni momTabareebis damangreveli 

Semosevebis Semdeg erayis teritoria gaxda TurqeT­sparsuli mtrobis 

areali. sefevidebis iranze Setevis mizniT, osmaleTis sulTanma 

gadawyvita, gaeZlierebina iranis sazRvrebTan eraySi arsebuli 

Turquli kontingenti da neba darTo 1702 wels qarTuli warmoSobis 

hasan faSas Hassan  Pasha da mis vaJs ahmed faSas Ahmed  Pasha SeeqmnaT 

eraySi mamluqTa Zalebi, romlebmac Camoayalibes qveynis Tanamedrove 

sazRvrebi, administracia da efeqtianad akontrolebdnen mas ori 

saukunis ganmavlobaSi pirvel msoflio omamde. 

baRdadis mmarTvelebma hasan faSam (1704­1723 ww.) da misma vaJma 

ahmed faSam (1723­1747 ww.) Seqmnes mamluqebis elitaruli 2000­kaciani 

1

  2012 wlis eqshumaciam daadastura, rom misi uecari sikvdili 1993 w. 

prezidentobis dros mowavliT aixsneba da braldeba uSiSroebis generals 

warudgines, vinaidan is apirebda qurTuli problemis gadaWras avtonomiis 

gafarToebis gziT. 

---

601

cxenosanTa korpusi (`qarTuli gvardia~) da cxenosanTa polki `le­

vanda~, romelic Sedgeboda ianiCrebTan sabZolvelad gawvrTnili 

erayelebisgan. ahmedis sikvdilis Semdeg sulTani ecada, Tavidan 

aecilebina mamluqTa damoukidebloba eraySi da Tavisi rwmunebuli 

gagzavna baRdadSi. 

ahmedis siZem suleiman abu lailam Sulaiman  Abu  Layla basradan 

gailaSqra baRdadze qarTuli gvardiis meTaurobiT da gaagdo osmali 

administratori. misi warmatebuli brZolis gamo spars nadir SahTan, 

arabebTan da qurTebTan porta iZulebuli iyo, eRiarebina suleiman 

abu laila (iTargmneba rogorc bneleTis mefe), rogorc erayis pirveli 

mamluqi faSa (1749­62 ww.). 

Semdegi krizisi moxda 1776 wels aseve qarTveli warmoSobis omar 

faSas  Omar  Pasha (1762­76 ww.) dros, rodesac iranma daipyro basra 

mamluqebis Seupovari winaaRmdegobis miuxedavad. portam iCqara 

esargebla krizisiT da faSa Caanacvla aramamluqiT, vinc wesrigis 

damyareba ver SeZlo. male, 1779 wels mamluqebma irans daatovebines 

barsa da suleimani kvlav dabrunda baRdadsa da basraSi 1780 wels. 

suleiman faSam Tavis tituls daumata buiuk Büyük `didi~ da marTavda 

erays 1780­1802 ww­Si. man Semoiyvana didi raodenobiT qarTvelebi, raTa 

gaeZlierebina Tavisi klani. waaxalisa ekonomika da vaWroba, daamyara 

diplomatiuri kavSiri evropasTan. darTo neba inglisis aRmosavleT 

indoeTis kompaniis mudmivi warmomadgenlobis daarsebas baRdadSi. 

vikipediis cnobiT, qurTuli qalaqi suleimania mis saxels atarebs. 

suleiman faSa Caanacvla misma siZem hafiz (ali) faSam Hafiz (Ali) 

Pasha (1802­1807 ww.), aseve qarTvelma samegrelodan, romelic daiRupa 

brZolaSi. Semdegi mmarTveli iyo aseve qarTveli suleiman kuCuki 

(umcrosi)  Suleiman  Kuchuk afxazeTidan (1807­13 ww.). is brZolaSi tyved 

aiyvanes iranelebma, romelTac xelmZRvanelobda mohamed ali­mirza 

davlaTSahi  Mohammad  Ali  Mirza  Dowlatshah, fet ali Sahis vaJi, romelic 

qarTveli meuRlisgan Ziba Chehr Khanoum­isgan hyavda, magram erzerumisa 

da baRdadis qarTuli warmoSobis faSebis moTxovniT, is gaaTavisufles 

da daabrunes ukan eraySi.

suleiman kuCukis sikvdilis Semdeg, 1813 wels TurqeTis sul­

Tanma misadmi loialuri said faSa Said  Pasha (1813­16 ww.) daniSna, 

didi suleimanis vaJi. magram imave suleimanis energiulma, sruli 

damoukideblobis moyvarulma siZem daud faSam Daud­Pasha (1816­31 ww.) 

gaaZeva saidi, baRdadze xelisufleba momdevno 20 wliT xelSi Caigdo 

da gaxda erayis sulTani da baRdadis xalifa. osmalTa mTavrobam 

uxalisod aRiara misi uflebamosileba. 

---

602

daud faSa, romelic iyo erayis ukanaskneli mamluqi mmarTveli, 

daibada qristianul ojaxSi, qvemo qarTlSi (saqarTvelo), mSoblebi 

iyvnen giorgi da mariam manvelaSvili­boWolaSvili (Tavad orbelianis 

yma). is 5­6 wlis asakSi moitaces da gayides monad 13 wlis asakSi. daud 

faSam Seutia irans, TurqeTs, daibruna qurTistani da ganamtkica 

Tanamedrove erayis sazRvrebi. Semdeg man xeli mihyo mniSvnelovan 

modernizaciis programebs, rac moicavda arxebis gawmendas, 

industriuli warmoebis damkvidrebas, armiis reformas evropeli 

instruqtorebis daxmarebiT. man gaxsna pirveli fabrikebi da abanoebi, 

pirvelad daaarsa stamba, sadac man miiwvia mbeWdavebi Tbilisidan. 

misi piradi dacva Sedgeboda SesaniSnavad gamowyobili 1000­kaciani 

qarTuli kavaleriisgan. 1749­1831 ww­Si erayis yvela qalaqSi qarTveli 

mmarTveli iyo. frangi mogzauri oSe­dua werda, rom daud faSa 

gamoiyureboda ufro metad evropeli mefesaviT, vidre azieli SahiviT. 

is Zalzed brZeni da avtoritetiani gaxldaT. man dawera ramdenime wigni 

da misi filosofiuri wignebi im dros Zalzed progresuli iyo, rasac 

aRniSnavda oqsfordis universitetis profesori longrigi. 

`babilonis RvTiT kurTxeuli mefe, Tqveni vaJi daud faSa, 

mogmarTavT Tqven, Cemo deda mariam, saukeTeso survilebiT da Rrma 

surviliT, rom kidev erTxel gixiloT. gTxovT, mobrZandiT Cems 

mosanaxuleblad, Tqveni vaJi daud faSa, baRdadis mefe, 1821 wlis 

agvisto~, – werda daud faSa Tavis qarTvel dedas 1821 wels. is sTxovda 

ruseTis mefesa da ermolovs, kavkasiis mefisnacvals, gaeTavisuflebina 

misi ojaxi orbelianis ymobidan. Tavadi orbeliani Tavad ewvia glexis 

ojaxs, gaaTavisufla da werilic gadasca. Sesabamisad, ori misi Zma, 

Sio da dimitri, ewvien mas baRdadSi. dedam mainc uari Tqva wasvlaze 

da maleve gardaicvala kidec. 

eraySi avtonomiis arseboba aiZulebda TurqeTis sulTans 1830 

wels mieRo gadawyvetileba daud faSas gaTavisuflebis Sesaxeb. magram 

emisari, vinc warmoadgina brZaneba baRdadSi, daapatimres da sikvdiliT 

dasajes.  1831 wels osmalTa armiam lazi ali rida (riza) faSas Ali  Rida 

(Riza)  Pasha (1831­1842 ww.) xelmZRvanelobiT gailaSqra alepodan eraySi. 

Savi Wirisgan gaCanagebuli baRdadi danebda simboluri winaaRmdegobis 

gawevis Semdeg. mas Semdeg rac ruseTma gaaZliera kavkasiaSi Tavisi 

administracia da aRkveTa axalgazrda meomrebis sazRvris gadakveTa, 

mamluqebis rigebi mniSvnelovnad Sesustda. bevri kavkasieli midioda 

samxreTiT ara marto iZulebiT, aramed Tavis gamoCenis mizniT. 1831 

wlidan osmalTa pirdapiri mmarTveloba damyarda eraySi. imisaTvis, 

rom SeenarCunebina mSvidoba da Zalaufleba, ali ridam, warmoSobiT 

kavkasielma, bevr mamluqs daubruna Tanamdeboba Tavis mmarTvelobaSi. 

---