Ўзбек тилида гендер тадқИҚИ
Gender psixologiyasi o’rganilishining qisqacha tarixi
Yüklə 493,18 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
1.2. Gender psixologiyasi o’rganilishining qisqacha tarixi 1 Қаранг: Воронина О.А. Теоретико-методологические основы гендерных исследований // Теория и методология гендерных исследований. Курс лекций / Под общ. ред. О.А.Ворониной. – М.: МЦГИ – МВШСЭН – МФФ, 2001, с.с.13-106. 11 “Gender” atamasi nisbatan yangi tushuncha bo’lsada (1975), fanga unga bog’liq fikr va qarashlar anchadan buyon ma’lum. Gender psixologiyasi tarixida 5 bosqichni ajratish mumkin: 1. Falsafa zaminida genderga xos fikrlarning shakllanishi (qadimgi (antik) davrdan XIX asr oxirigacha); 2. Gender psixologiyasi predmeti va bo’limlarining ajratilishi (XIX asr oxiri XX asr boshlari; 3. “Freyd davri” ya’ni, Z.Freyd va psixoanaliz bilan bog’liq davr (XX asr boshlari – 1930 yillar); 4. Keng eksperimental tadqiqotlarning boshlanishi va ilk nazariyalarning paydo bo’lishi; 5. Gender psixologiyasining barq urib rivojlanishi davri (1990 yillardan hozirga qadar). 1 Gender tadqiqotlarining qadimgi davrlari haqida gapirganda Aflotun va Aristotel tilga olinadi. Afinalik Aflotun (mil.avv. 427-347 yy.) o’zining “Bazm” (“Pir”), “Davlat” (“Gosudarstvo”), “Qonunlar” (“Zakono’”) asarlarida oila-nikoh masalasi, jinslar tengligi masalalariga e’tibor qaratadi. Aflotun androginlar (Adroginlar – erkak va ayollik xususiyatlariga ega mavjudotlar) (yunoncha andros - erkak va gyne yoki gynaikos – ayol) haqidagi afsonaga murojaat etadi: Afsonada aytilishicha, Zevs insonlarning itoatsizligi uchun g’azablanadi va ularni ikki jinsga bo’lib yuboradi. Shunday qilib, erkak va ayol – bir butun insonning ikki qismidir va ular faqat birlashsagina (bir-birini sevganda) yaxlitlikka, mukammallikka erishadi. Aflotunning oila yuritish normalari haqidagi fikrlari diqqatga sazovor – masalan, erkaklar faqat 30 yoshdan 55 yoshgacha farzandli bo’lishlari mumkin. Aholi soni ko’payib ketgan hollarda uning bir qismini koloniyalarga ko’chirish lozim. Aflotunning ayolga bo’lgan munosabati qarama-qarshidir. Salbiy tomondan u quyidagilarda namoyon bo’ladi: ayolni tuban mavjudot hisoblaydi, erkakni ayolga muhabbati ham erkakning erkakka bo’lgan muhabbati – do’stlik oldida pastdir, majburiy holatdir. Aflotun erkakning ayolga muhabbatini “Razil Afrodita”, erkaklar o’rtasidagi 1 Бендас Т.В. Гендерная психология. – М. 2006, С.11. 12 do’stlikni “Samoviy Afrodita” deb ataydi. Uning fikricha erkak qo’rqoq badbaxt umr kechirsa, o’limidan so’ng uning ruhi ayolga o’tadi. Aflotunning ayollarga ijobiy munosabati uning ideal davlat haqidagi ta’limotida aks etadi. Bu davlatda ayollar barcha sohada erkaklar bilan tengdirlar, bundan tashqari uy- ro’zg’or ishlaridan holi, davlat ishlarida faoldir, farzand tarbiyasi uchun esa erkak va ayollar birday mas’uldir. Aristotel (mil.avv. 384-322 yy.) o’zining “Siyosat”, “Hayvonlarning paydo bo’lishi haqida” va booshqa asarlarida erkak va ayollar munosabatlari, jamiyatda ularning mavqei, ular o’rtasidagi mehnat taqsimoti, aholi sonini tartibga solish kabi masalalarda o’z fikrlarini bayon etgan. Uning fikricha, jamiyatda to’laqonli munosabatlar qaror topishi uchun aholi soni kamroq bo’lishi shart. Shuning uchun uni tartibga solish darkor: a) erkaklarga 37 yoshgacha, ayollarga 18 yoshgacha farzandli bo’lishni ta’qiqlash (bu o’rinda ayollar uchun biologik, erkaklar uchun esa ijtimoiy) balog’atga yetish nazarda tutilgan. Bu ham jinslarga turlicha munosabat hosilasidir. b) kasal bolalarni o’ldirish (buni qonun bilan mustahkamlash kerak). v) har bir oila uchun farzand sonini chegaralab qo’yish. Aristotelning fikricha, er-xotin munosabatlari xo’jayin va cho’ri munosabatlari bo’lishi kerak. Ayol va erkak teng mavjudotlar emas. Ayol farzandiga tanni beradi, erkak esa – mohiyatan ustun bo’lgan jonni beradi. Erkak – hokimlik qiladi, ayol – bo’ysunadi. Qayd etish kerakki, XXI asrda ham ko’pchilik tomonidan Aristotelning fikrlariga o’xshash fikrlar bayon etiladi (Ayniqsa Sharqda – F.U). Uyg’onish davridan bizni utopiyalar qiziqtiradi. Tomas Mor o’zining “Oltin kitob”i (“Zolotaya kniga”) da ideal davlatni tasvirlagan. Bu davlatda erkak va ayollar faoliyat chegaralari belgilanmagan: jamoat ishlari, diniy faoliyat (Ruhoniy xizmatchi sifatida), xarbiy xizmat (Faqat o’z turmush o’rtoqlari bilan) va h.k. Ayollar yuqori mansablarni egallashlari mumkin bo’lgan. Tomazzo Kampanella “Quyosh shahri” (“Gorod solnsa”) asarida ideal davlatni tasvirlaydi. Unda ikki jins vakillari tengdirlar (xarbiy ta’limda ham), ularning kiyimlari ham farqlanmaydi. Farq ularning yumushlaridadir: erkaklar ancha og’ir ishlarni bajarishgan, ayollar esa nasl qoldirishgan. Ammo ular oila qurishmagan, farzand ko’rish uchun juft tanlashda esa astrologiya yordamga keladi. Erkak va ayollar o’zlariga juftni o’zlari 13 tanlashmagan, bu ishni ular uchun boshliqlar triumvirati astrologiya yordami bilan bajarganlar. Jan Jak Russoning (1712-1778 yy.) fikriga ko’ra erkak va ayol o’rtasidagi o’xshashlik bu avvalo, ularning bir biologik tur vakillari ekanidir: ular ko’p jihatdan tengdirlar – organlar, ehtiyojlar, qobiliyatlar. Biroq, jamiyat a’zolari sifatida ular teng emas. Bunga sabab, ularning tug’ma xususiyatlaridir. Erkaklar uchun bu xususiyatlar – mustaqillik, rostgo’ylik, dadillik va h.k; ayollar uchun esa uyatchanlik, ayyorlik, o’zgalar fikri bilan hisoblashish va h.k. Russo fikricha, ayollar ancha teran fikr va aqlga egadirlar. Shu sababli, ular o’qib, ta’lim olishlari mumkin. Erkaklar va ayollar o’zlari turmush o’rtog’i tanlagan holda, sevib turmush qurishlari mumkin. Immanuil Kant (1724-1804 yy.) uchun erkak va ayol – boshqaruvchi va boshqarilmishdir. YA’ni erkaklarning jamiyat siyosiy hayotidagi faoliyati aktiv, ayollarniki – passiv. Kant tomonidan bayon etilgan, gender stereotiplari qatorida turuvchi ushbu fikr, ya’ni ayollarning siyosiy yoki boshqa muhim qarorlar qabul qilishga qodir emasligi bugungi kunda ham ko’pchilik tomonidan e’tirof etiladi. Ko’rinib turganidek, o’tmish arboblari jinslar o’rtasidagi farqlarni qayd etishgan va bu ularning fikricha tabiiy holdir. Bunday gender stereotiplari hech qanday isbotni ham talab etmaydi. Zamonaviy fan esa ularning (o’zgacha) ma’lum isbot va asoslarini talab etadi. Ingliz yozuvchisi Mari Uollstounkraft (1759-1797 yy.) ning fikricha, yuqorida “tabiiy” deya ta’kidlangan hislatlarning asosi tarbiyadadir. YA’ni, qizlar bolaligidan o’zlariga oro berib, qo’g’irchoq o’ynashsa, o’g’il bolalar boshqacharoq – ko’proq quvvat talab etadigan, kuch talab etadigan, shovqinli o’yinlar o’ynashadi. Fridrix Shlegelning fikrlari zamondoshlari fikrlaridan birmuncha farq qiladi. U “tabiiy” deb atalgan jinslar o’rtasidagi farqlarni qo’ya turib, mukammal – ya’ni o’zida erkaklar va ayollar xizmatlarini birlashtirgan shaxs haqida fikr yuritadi. U erkaklarga o’zlariga yetishmaydigan ayollarga xos hislatlarni (masalan, emotsionallik), ayollarga esa erkaklarga xos hislatlarni (masalan, ) o’rganishni maslahat beradi. Artur Shopengauer (1788-1860 yy.) erkaklar va ayollar psixik jarayonlariga e’tibor beradi. Erkaklar uchun – mavhumlik, ayollar uchun – konkretlik (aniqlik) xosdir. Bundan 14 tashqari Shopengauerning fikricha farzandni dunyoga keltiruvchi erkak va ayol o’rtasidagi sevgi va ehtirosdir. Oila qurish uchun u boshqa omil va sabablarni tan olmaydi. Demak, birinchi bosqich turli olimlarning turlicha qarashlariga boy. Biroq bu davrda gender psixologiyasi alohida soha sifatida shakllanib ulgurmagan, uning muammolariga bag’ishlangan alohida ishlar qilinmagan. Ikkinchi bosqich (XIX asrning oxiri – XX asr boshlari) – gender psixologiyasining predmeti va ilmiy asoslari ishlab chiqilgan bosqich. Bu davrda ko’plab g’arb mamlakatlarida o’zgarishlar sodir bo’ldi. Fransiya, Angliya va AQShda ayollar erkinligi uchun harakatlar avj oldi. Bu harakatlar gender psixologiyasi tarixining bir qismi hisoblanmasa ham ilgari gender psixologiyasi predmetiga kirmaydigan muammolarga olimlar diqqatini tortdi. “Feminizm” so’zi fransuz tilida XIX asrning birinchi yarmida paydo bo’lgan (bu so’z o’zi anglatgan mohiyatdan keyinroq yuzaga kelgan). 1830 yilda esa “erkin ayol” (“emansipirovannaya jenhina” – lotincha “emancipatio” – erkinlik, ozodlik) termini ham paydo bo’ldi. Ushbu jamoat harakatining ishtirokchilari ham ayollar, ham erkaklardir. Harakatning maqsali – ayollarga erkaklar bilan teng bo’lgan ta’lim olish, iqtisod va saylov bilan bog’liq boshqa huquqlar uchun kurashishdir. Feminizm XVIII asr oxirida Fransiyada inqilob davrida vujudga kelgan. Hukumatga taqdim etilgan “Ayollar huquqlari deklaratsiyasi” ayollarni barcha jamoat tadbirlari, saylovlarda ishtirok etish va lavozimlarni egallash borasidagi huquqlarini erkaklarniki bilan tenglashtirish talab etilgan edi. 1 Ayniqsa, yuqori natijalarga AQSh feministlari erishgan: ularga maktab o’qituvchilari bo’lishga ruhsat etildi, XIX asrning oxiriga kelib jamoat maktablari o’qituvchilarining uchdan ikki qismini ayollar tashkil etardi. Ayrim holatlarda feministlar kurashi jiddiy tus olgan. Norozilik namoyishlari, o’t qo’yish; oila qurishga, nikohga, farzand ko’rishga, hatto erkaklar bilan har qanday muloqot qilishga qarshiliklar shular jumlasidan. 1 Бендас Т.В. Гендерная психология. – М. 2006, С.16. 15 Feminizm o’z tarixida turli bosqichlarni turli ko’rinishlarda bosib o’tgan. Ayrim feminizm yo’nalishlari jinslar tengligini, ayollarning biroz ustunligini e’tirof etsa, ayrimlari yuqoridagi kabi erkaklar bilan har qanday aloqalarga qarshilik qiladi. 1 Gender psixologiyasi rivojiga ta’sir etgan yana bir omil ikki jins vakillarini birga o’qitishdir. Shunday qilib ayollar psixologiyasi va jinslararo farqlar psixologiyasi vujudga keldi. 1899 yilda P.E.Astafevning “Ayollar ruhiy olami, uning o’ziga xosliklari, yutuq kamchiliklari” kitobi nashr etildi. Unda ayollarga xos holatlar sifatida quyidagilar ko’rsatildi: 1) Diqqat jamlanmaganligi; 2) Emotsionallik, kayfiyat o’zgaruvchanligi, rashk, iroda sustligi, hissiyotlarni jilovlay olmaslik; 3) Nutq jarayonida harakatlar, mimika, ovozda emotsionallikning aks etishi; 4) Ijodkor emaslik; 5) Siyosiy passivlik. Erkaklarga xos sifatlar esa yuqoridagilarning aynan aksidir – fikrlash kengligi, diqqat jamligi, kuchli iroda nutq jarayonida qisqalik shular jumlasidandir. Keyingi tadqiqotlarda jinslar o’rtasidagi ko’pgina farqlar tasdiqlanmadi. Masalan, ayollarning erkaklarga nisbatan ziyrakligi G.Geymansning 1911 yil nashr etilgan “Ayol psixologiyasi” (“Psixologiya jenhino’”) kitobi oldingi ishlardan ajralib turadi. Ushbu davrga oid yana bir kitob diqqatga sazovor. Ulardan birinchisi 1915 yilda nashr etilgan L.P.Kochetkovaning “Vo’miranie mujskogo pola v mire rasteniy, jivotno’x i lyudey” asaridir. Unda muallif shunday yozadi: “Turli xalqlar erkak vakillarining yo’q bo’lib ketishi irqlarning qo’shilishiga olib keladi. So’ng erkak jinsi umuman so’nadi... ayollarning oldida esa juda keng imkoniyatlar ochiladi...”. Adolat qaror topishi uchun shuni qayd etish kerakki, erkaklar ham shunday fikr bildirgan o’rinlar mavjud, farqi – ayol jinsining yo’q bo’lib ketishidadir. (Masalan, A.F.Fedorov “Filosofiya obhego dela”). Shunday qilib, ikkinchi bosqichda gender psixologiyasi, uning yo’nalishlari, ayollar psixologiyasi, gender ijtimoiylashuvi kabi tushunchalar shakllandi. 1 Ўша асар. С.18. 16 Bu bosqich yana eksperimental tadqiqotlarning boshlanishi bilan xarakterlanadi. Biror sohada, masalan intellektual testlar yechishda u yoki bu jins vakillarining ustunlik qilish holatlari jamiyatda nosog’lom aks sado berishi ham, buning natijasida yuqoridagi kabi testlarning yo’q qilinishi ham shu davr bosqich xususiyatlaridir. Uchinchi bosqich – psixoanalitik bosqich (XX asr boshlari – 1930 yil). Bu bosqichning boshlanishi Z.Freyd hayoti va faoliyati bilan bevosita bog’liqdir. “Ayollar psixologiyasi” asari muallifi bo’lmish Freydning psixologiya va butun madaniyatga ta’siri shu darajada ediki, ko’p yillar davomida uning ayollar haqidagi qarashlari shubha ostiga olinmagan va stereotipik xarakter kasb etgan. Keyinchalik uning ayollar psixologiyasiga oid qarashlari tanqid ostiga olindi. Shuni ham qayd etish kerakki, shu davrgacha barcha talablarga javob beradigan, barchani qoniqtiradigan nazariya yaratilgani yo’q. (Lernan) To’rtinchi bosqich (1960-1980 yy.) – keng eksperimental tadqiqotlar boshlanishi va ilk nazariyalarning paydo bo’lishi. Ko’rinadiki, uchinchi va to’rtinchi davr oralig’ida (1930- 1960) uzilish kuzatiladi. Buning aniq sababi haqida hukm chiqarish qiyin. Anig’i shuki, tadqiqotlar tiklanishi feminizmning faollashishi bilan bog’liq. Psychological Abstracts jurnali ma’lumotlariga ko’ra 1950 yildan 1980 yilgacha jinslar o’rtasidagi farqlar tafovutlar yuzasidan o’ttiz mingta turli hajmdagi ishlar e’lon qilingan. 1 Ushbu davrda gender psixologiyasida ko’plab empirik faktlar to’plandi, shuningdek bu faktlarni tushuntiradigan konsepsiyalar yaratishga urinishlar bo’ldi. Masalan, Emonor Makkobi va Kerol Jaklinning “Psixologiya polovo’x razlichiy” asari yirik ish bo’ldi. Beshinchi bosqich (1990 yildan hozirgacha) – gender psixologiyasi barq urib rivojlangan davr. YAngi bosqichda olimlar gender muammolarini o’rganishning spesifik metodikalarini ishlab chiqishdi. Masalan, jinslararo farqlar yaqqol ko’rinadigan sohalar ma’lum bo’ldi va madaniyatlararo tadqiq etilmoqda. YUqoridagi empirik faktlarni tushuntirishga qodir asoslar izlanmoqda. 2000 yilda Stokgolmda butunjahon psixologlarining 6000 kishilik kongressi o’tkazildi. Kongressning “Gender - I”, “Gender - II”, “Gender: shaxs”, “Ish va gender”, “Gender: kognitiv protsesslar”, “Gender: neyropsixologik va biologik protsesslar” kabi 1 Бендас Т.В. Гендерная психология. – М. 2006, С.29. 17 simpoziumlarda o’tkazilishi esa “gender” terminining keng ma’noda – nafaqat sotsial jins, balki umuman jins ma’nolarida qo’llanganligini ko’rsatadi. Gender psixologiyasining zaif tomoni umume’tirof etilgan nazariyaning yaratilmaganligidir. Ko’pincha ayollar psixologiyasi ayollar tomonidan tadqiq etiladi. Gender psixologiyasi rivojlanishi uchun esa uning tadqiqotchilari orasida erkaklar ko’paymog’i lozim. Xulosa o’rnida qayd etish kerakki, gender olimlarni tobora ko’proq o’ziga jalb etmoqda. Yüklə 493,18 Kb. Dostları ilə paylaş:
|