Ўзбекиетон Республикаси

II-BOB 
Metallurgiya sanoatinnng chiqindn materiallari 
2.1 Umumiy xarakteristika (tasnif) 
Metallurgnya shlaklari. 
Metallurgiya jarayon chiqindisining asosiy miqdori shlak 
ko‘rinishida xosil bo‘ladi. 
Shlaklar - bu dastlabki materiallar komponentlarining yuqori darajadagi o‘zaro 
ta’siri maxsulotidir (yoqilg‘i, ruda, origan va gazli muxit). Ularning kimyoviy tarkibi 
va tuzilishi tarkibiing bo‘sh (g‘ovakli) turiga, ertiladigan metall turiga, metallurgiya 
jarayoni xususiyatlariga, sovutish sharoitiga bog‘liq ravishda o‘zgaradi. 
Metallurgiya shlaklari qora va rangli metallurgiya shlaklariga bo‘linadi. 
Jarayon xarakteriga va pech turiga qarab qora metallurgiya shlaki quyidagi 
turlarga bo‘linadi: domna, po‘lat eritish, (marten, konverter, bessemer va tomas, 
elektroeritish); ferrosplav ishlab chiqarish; vagranka shlaklari. Ularning ichida ko‘p 
shlak chiqaradigan domna pechidir, unda shlak 1t cho‘yanga 0,6...0,7 t ni tashkil 
etadi. 1t po‘lat eritilganda chiqadigan shlak sezinarli kamrok; marten usulida - 
0,2...0,3t; bessemer va tomasda -0,1...02 Elektropechda po‘lat eritilganda — 0,1—0,4 
t, fsrrosplav ishlab chikarnshda va vagravka tlaklari nisbatan ko‘p emas. Rangli 
metallurgiyada shlakning chiqishi olinadigan dastlabki shaxta metallning tarkibiga 
bog’liq. Tarkibida 10...15% misi bo‘lgan mis konsentratlar yallig’lanishni 
qaytaruvchi pechlarda eritilganda chikadigan shlaklar 10...20r 1 t metallga nisbatan. 
shaxta pechlarida eritilganda mis rudasi tarkibida 1...2% mis bo‘lsa 50...100 t, shaxta 
eritishda nordonlashtirilgan nikel rudadan - 100...200 t ni tashkil etadi. Domna 
shlakining kimyoviy tarkibi asosiy to‘rtta oksidlarda ko‘rsatilgan: C
a
O(29...30%). 
MgO(0...18%), Al
3
,O(5...23%) va Sio
2
(30...40%). Ularda ko‘p bo‘lmagan
miqdorda temir oksidlari saqlanadi (0,2...0,6%) va marganes (0,3..1%),
shuningdek oltingugurt (0,5...3,1%). Po‘lat eritilgandagi shlaklar tarkibida 
temir oksid (20% gacha) va marganes (10% gacha) borligi bilan xarakterlanadi. 
Rangli megallar shlaki uchun kam miqlorda CaO+MgO(7...13%) va yuqori miqdorda 
G‘eO(21...61%) ligi bilan xarakterlidir. Asosiy komponentlardan tashqari
rangli metallurgiya shilakida kam miqdorda aniqlanmagan metallar - mis, sink, 

---

14 
qo‘rgoshin, nikel’ va boshqalar bo‘lishi mumkin. 
Shlaklarga xom ashyo sifatida baho berilganda, qurilish materiallari uchun muxim 
xaraktsristika bo‘lib ularning kimyoviy tarkibidagi asosiy va nordon oksidlarning 
miqdorlarini o‘zaro iisbati xisoblanadi - ya’ni, asoslanma moduli: 
M
o
-
(SaO+ MgO)/(SiO
2
 
+ 
Al
2
O
3
),
M 
0
.>1 bo‘lsa, shlaklar asosyga tegishli;
 
M
0
<1 bo‘lsa nordonga. 
Shlak eritmalarining kimyoviy tarkibi, ulariing fizik xossalariga, tuzilishsha.
qotishmalari, va qotib bo‘lgai shlaklariing xususiyatiga bevosita ta’sir etadi. 
Shlaklar tarkibda kalsiy oksidini ko‘payishi shlaklarda eritma xaroratini 
oshirishni va oquvchanlik xususiyatini pasayishini takazo etadi. 
Shlak tarkibiga kirgak oksidlar turli xil minerallarni xosil qiladi. Oksid sistemasi 
yashatyaga mos diogramma taxlid qilingandagi natijadan ma’lumki, shlaklarda qirqqa 
yaqin ikkilik va uchlik birikmalar mavjudligi aniqlangan, bunda silikatlar, 
aminosilikatlar, alyuminatlar va ferritlar yetakchi o‘rinni egallaydilar. 
Qariyb xamma metallurgiya shlaklarida u yoki bu qiymatda kristallangan 
mahsulotlar bilan birga shisha sifatidagi faza bo‘ladi. 
Ag‘darilgan va sekin qotirilgan asosiy shlaklarda, shisha miqdori ortiq emas, 
biroq domna shlaklarida bu miqdor 98% ga yetadi. Shisha termodinamikli turg‘un 
bo‘lmagan fazadir, u ma’lum darajada shlakni kimyoviy aktivligini aniqlaydi. 
Ma’lum bo‘lishicha, shlakli shishalar suv bilan o‘zaro ta’siri minerallar kristalliga 
nisbatan anchagina shiddatliroq o‘tadi. 
Qurilish materiallari ishlab chiqarishda barcha turdagi metallurgiya shlaklari 
ichida domna shlaklari anchagina keng qo‘lamda qo‘llaniladi, shlakni umumiy 
balansini ilg‘or darajada ishlatilishiga asosan, ular tarkibining siment korishmasiga 
yaqinligi, gaz sovitish jarayonida gidravlik aktivlikka ega bo‘lishi va boshqalar sabab 
bo‘ladi. Domna shlakining asosiy xajmi kesilgan va quyma po‘latlarni eritishda 
olinadi. Domna shlaklari flyuslarining (karbonat kalsiy va magniy), temir rudasining 
bo‘sh turi va koks qumi bilan o‘zaro ta’siri mahsulotidir. Shlak tarkibida temir rudasi 
va koks tarkibining farqi mamlakatning turli xududiga mos va bog‘liq holda 

---

15 
farqlanadi. 
Rossiyaning markaziy tumanlari va janubi metallurgiya zavodlari chiqaradigan 
shlaklar tarkibida A12O3(6...10%) kam miqdorda va tarkibida SaO (50% gacha) 
nisbatan ko‘p, shuningdek, sulfid oltingugurti 3...4%gacha yetadi. 
Ural va Kuznetsk metallurgiya xavzalarida temir rudalar, aluminiy oksidiga boy 
va kam oltingugurtli koks; tarkibida Al2O3 20%i gacha va sulfidli oltingugurt 1% 
1gacha shlaklar eritiladi. 
Birinchi gurux shlaki uchun M
0
>I, ikkinchi gurux uchun esa M0.<1 ko‘rinib 
turgan farq gidravlik aktivlik va boshqa xususiyatlaridadir. Umuman olganda, asosiy 
shlakli shisha nordonga nisbatan ancha katta gidravlik aktivlikka ega. 
Shlakning kimyoviy aktivligi sifat koeffitsiyenti K quyidagi formula bilan 
aniqlanadi: 
MgO 
10% gacha tarkibida bo‘lganda: 
K 
= 
CaO+Al
2
:O 
+ 
MgO/SiO
2
 +TIO2
 
MgO 
10%dan yuqori bo‘lganda: 
K 
= CaO + Al
2 
O+10/SiO
2
+TiO
3
+(MgO-10) 
Shlakli qayta ishlash usulining keng tarqalganini mohiyati granulyatsiya 
qilish ya’ni, keskinlik bilan suv, bug‘. xavo yordamida shlak eritmasi sovitiladi, 
natijada shishasifat o‘lchami 10 mm gacha bo‘lgan donalar vujudga keladi. 
Granulsiyani 2 usuli qo‘llaniladi: xo‘l va yarim quruq 
Xo‘l granulyatsiyada eritilgan shlaklarni keskin qotishi ko‘pincha suv bilan
to‘ldirilgan temir-beton xovuzlarda xosil qilinadi. Xo‘l granulyatsiya xosil
qilish qurilmasi murakkab emas, yuqori ishlab chikarishga ega, texnologik 
jarayonni bajarish uchun ko‘p mablag‘ sarf qlilinmaydi. Biroq xo‘l granulyatsiya 
yuqori namlikka ega (10..30%), bu esa qish mavsumida muzlashga olib keladi,
transportga ortish bahosi ko‘tariladi, ma’lum darajada sarf-xarajat qilib isitib 
quritish sharti kelib chiqadi. Yarim quruq granulyatsiya ancha effektli,
shlaklarni kombinatsiyalangan usulda qotirishga asoslangan: avval suv bilan, keyin 
xavoda. Granullangan shlakning oxirgi namligi 4-7% ga yetadi. 
Asosan domna shlaki granullanadi. Granullangan domna shlaklarining asosiy 

---

16 
miqdori shlak-portlandsement ishlab chiqarishga yuboriladi. Ularni maxalliy 
klinkersiz bog‘lovchi, shlak ishqorli begon, mineral paxta, shlaksitalli maxsulotlarni 
olishda va sementli, asfaltli betonlarni to‘ldiruvchisi sifatida foydalaniladi. 
MDX da po‘lat eritishdan chiqqan shlaklarning 60% dan ko‘pi marten, 35% dan 
ko‘pi konverter ishlab chiqarilishi jarayonida olinadi. Po‘lat eritishdagi shlaklarning
30%i qayta ishlanadi, shuningdek ferro eritishdagi ishlab chiqarishda shlakning 
asosan sheben, shlak unidan esa mineral o‘g‘it sifatida foydalaniladi. 
Rangli metallurgiya shlakini hozircha ozgina qismidan sement ishlab chikarishda 
temirsimon to‘ldiruvchi (komponent) va aktiv mineral ko‘shimcha sifatida, 
shuningdek mineral paxta va quyma maxsulot ishlab chiqarishda foydalaniladi.