Ўзбекиетон Республикаси

1.3. Sanoat chiqindilarini utilizatsiya qilish yo‘nalishni tanlash 
Ikkilamchi sanoat mahsulotidan foydalanish yo‘nalishini tanlashdagi asosiy
ko‘rsatkichlardan biri erishiladigan iktisodiy effektdir. Qurilish materiallarini 
ishlab chiqarishdagi t qattiq chiqindilar utilizatsiyasi EuYA quyidagicha 
aniqlanadi: 
Eyd={n
1 
/a
)-(C
1
+n
2
C
2
-C
3
)+E
n
(Q1
+n
2
K
2
 
–K
3
) 
"S2 va S3- qurilish materiallarining an’ananiy va util xom ashyoga yarasha 
tannarxi; 
S2 - ag‘darilgan qatlamlarni saqlash va ikkilamchi maxsulotlarni transportga 
ortish uchun xar yilgi sarfi; 

---

10 
N
2
- ag‘darilgan katlamlarni kisman yoki to‘lik tarqatishga xisobga oladigan 
koeffitsiyent; 
n
2
, =0,3..1; 
K1va K3 
- ishlab chiqarishda qurilish materiallarga mos traditsion va util xom 
ashyo solishtirma kapital mablag; - 
K
2
qatlamlarni ag‘darish qurollari uchun sarflangan kapital 
mablag‘; 
En =0,15
E
n
-
kapital mablag‘ni xarajat qilingan me’yoriy 
koeffitsiyenti; 
a 
- util xom ashyoning solishtirma sarfi 1 ta maxsulotta; 
n
1
- xom ashyoga qilingan umumiy sarfdan ma’lum bir materialga bo‘lgan sarfni 
aloxida xisobga olish va montaj konstruksiyadagi material tannarxi koeffitsiyenti. 
Misol sifatida qo‘llash tarmog‘iga karab 1.1-jadvalda TES qumli shlak 
chiqindilaridan foydalanishning solishtirma iktisodiy effektiniig ma’lumotlari 
keltirilgan. Ikkilamchi maxsulot utilizatsiyasinnng to‘lik iktisodiy effekti xisobi 
biosferaga keltirilgai zararni kamayishidan ko‘shimcha effekti xisobiga 
olingandagina mumkin bo‘ladi. ∆
U
, ya’ni chiqindilarni jamlash uchun kerak 
bo‘ladigan maydon ∆U, zaruratining yo‘q bo‘lishi, shuningdek suv basseyniga va 
xavoga chiqariladigan chiqindilar miqdori kamayadi ∆UY. 
∆U = ∆Uv + ∆Ub 
Chiqindilar tashlanadigan maydon satxi quyidagi formula bilan aiiqlanadi: 
∆U=S∙Sv/Tv 
S 
- 1 ga yerning narxi, rub; 
S, 
- chiqindidan tozalangan yer satxi, ga; 
T
N
- chiqindilar qayta ishlashga sarflangan vaqt,(yil). 
Ikkinchi ko‘shiluvchi ∆
U6
yordamida kishloq xo‘jaligiga (o‘rmon, suv 
va boshqa) keltirilgan zararniig kamayishi aniqlanadi. 

---

11 
1.1-jadval 
Qo‘llaniladngan tarmoq 
Material 
Solishtirma 
iqtisodiy samara 
pyb/t. 
Kul va shlaklarni 
utilizdsiya qilinishi 
darajasi TES,% 
To‘sish materi-allari va
maxsulotlari 
G‘ovak to‘ldiruvchi (kulli 
shag‘al, agdoporit shag‘al 
ko‘rinishli), issiqlik 
izolyaziya materiallari, 
kulli qum, g‘isht (bloklar) 
kul korishmasi bilan 
7…15 
35...40 
Neorganik bog‘-lovchi 
Oxak-slansli sement, kulli 
portlandsement, oxakli-
kulli shlakli sement 
07…3,2 
15 
yo‘l 
va 
aerodrom 
qurilishi 
Yo‘l aerodrom kurilishi 
uchun 
Zich tu’ldiruvchi, 
mustaxkam gruntli 
massalar 
5...8 
25….30 
axsus betonlar 
G‘idrotexnik 
Betonga aktiv kul 
issiqlikbardosh betonga 
ko‘shimcha, quyma 
maxsulot 
2,5…..10 
20 
Eslatma: TES (Issiqlik elektr stansiyasi) shlaki va kulini utilizatsiya qilish 
darajasi deyilganda, qayta ishlash mumkin bo‘lgan miqdordagi chiqindilar va 
ulardan umumiy xajmga nisbatan foyiz xisobida foydalanish imkoniyatlari 
tushuniladi. 
Sanoat maxsulotining utilizatsiya yo‘nalishini aniqlash bilan bir qatorda, 
erishilgan iqtisodiy effekt va boshqa qator omillarni xisobga olish zarur, jumladan

---

12 
utilizatsiya qurilmasining kapital jamg‘arma mablag‘i va xom ashyoni qayta 
ishlash mexanizmi xamda uning samaradorligi; tayyorlanadigan maxsulotning 
iste’mol qiymati; ma’lum xududning ishlab chiqarish strukturasi (tuzilmasi) va 
boshqalar. 
Xom ashyo materiallarining muhim xususiyati bo‘lib qayta ishlash uslublarini 
aniqlovchilar, kimyoviy tarkiblari, fizik-mexanik, toksikologik, yong‘in va 
portlash xarakteristikalari xisoblanadi. 
Ikkilamchi maxsulotlar aksariat xollarda bir turdagi tarkib va xususiyat bilan 
xarakterlanadigan sanoat chiqindilari xisoblanadi. Masalan, bir eleyetrostansiyada 
bir turdagi yoqilgi yondirilganda qolgan qulning kimyoviy tarkibi anchagina 
farqlanadn. Tarkibning farqlanishi xom ashyoni qayta ishlash yo‘nalishini 
tanlashda e’tiborga olinishi shart. 
Yurtimizdagi asosiy konlardan qazib olinadigan ko‘mirni boyitish va 
kuydirishda xosil bo‘ladigan ikkilamchi maxsulotlarni ko‘p kismi kimyoviy tarkibi 
jixatidan algoporitli shag‘al texnologiyasi talablarig mos keladi. Agroprolit shag‘al 
ishlab chiqarishda xom ashyo tarkibidagi aloxida oksidlar miqdorini ruxsat etilgan 
o‘zgarish diapozoni kisqaradi, jumladan yengil eruvchan komponentlarni soni 
cheklanadi. Kimyoviy tarkibning o‘zgarishida kulning gidravlik aktivligi 
o‘zgaradi. Nordon kullar aktiv mineral qo‘shimchalar sifatida 
SiO
2
 
miqdori 40% 
dan kam bo‘lmaganda va 
Si0
3
 
miqdori 2% dan ko‘p bo‘lmagan xolda qo‘llanilishi 
mumkii. 
Ikkilamchi sanoat maxsuloti tarkibini va xususiyatini Turg‘unligini
ta’minlash uchun 
qator texnologik usullardan foydalaniladi. Aksariyat 
turg‘un xususiyatli kullarni aloxida fraksiyalarini tanlash uchun issiqlik 
elektrostansiyalarga kul tutadigan sistema o‘rnatiladi. 
Boshqa korxonalarga ikkilamchi maxsulotlarni transportlarga ortishdan oldin 
ularga ishlov berilishi maqsadga muvofiq. Shlaklarni granullash (qumoqlash) 
natijasida muxsulot tovar ko‘rinishini olishi bilan birga kimyoviy xususiyati 
yaxshilanadi. Pasta turidagi (fosfogips) xom ashyo uchun talab etiladigan shart 
oldindan quritish va granullash xisoblanadi. 

---

13