Ўзбекиетон Республикаси

2.2. Metallurgiya shlaklari asosida bog‘lovchi materiallar 
ishlab chiqarish 
"Hozirgi zamonda metallurgiya shlaklarining asosiy iste’molchisi sement 
sanoatidir. Har yili foydalanilgan domna shlakining 90% dan ortig‘i (mli.t) 
portlandsement ia shlak-portlandsement uchun sarflanadi. 
Semen sanoati uchun yana istiqbolli boshqa tur metallurgik shlaklarga 
quyidagilar mansub: ferroxromli, rangli portlandsement klinkerni olish imkonini 
beradi, nikel va misli, xom ashyo, temirsimon komponent sifatida ko‘llaniladigan 
sementli qorishma aktiv meneral qo‘shimcha; ferroqotishma ishlab chiqaradigan 
alyuminomterik shlaklar, aluminiyni ikkinchi qayta eritit va uni qotirish — 
glinozem sementini va o‘ta tez kotadigan portlandsement ishlab chiqarish uchun 
xom ashyo o‘rnida ko‘llaniladi. 
Shlakli bog‘lovchini quyidagi asosiy guruxlarga bo‘lish mumkin; shlak-
portlandsementlar, sulfat-shlakli, oxakli-shlakli, shlak-ishqorli bog‘lovchi. Ulardan 
muxim ahamiyatga bo‘lgani shlak-portlandsementlar, ishlab chiqarishniig MDH 
bo‘yicha umumiy hajmi 25% dan oshadi. 
Klinkersiz bog‘lovchi shlak past tannarx, murakkab bo‘lmagan texnologiya, 
nisbatan yuqori qurilish-texnik xususiyatlari bilan xarakter lanadi. 
Portlandsement. Domna shlaklarining kimyoviy tarkibi ularni klinker ishlab 
chiqarishda loyli va karbonatli komponent qismlari o‘rniga xom ashyo qorishmasi 

---

17 
tarkibida foydalanish imkoniyatini beradi. 
Shlaklarda Al
2
Oi (5...7%) miqdori oz bo‘lganda xom ashyoning silikat 
modulini kerakli darajaga keltirish uchun korrektorlaydigan qo‘shimchalar 
qo‘shiladi. Xozirgi davrda metallurgiya shlaklari asosida qo‘llanilgan bog‘lovchi 
va to‘ldiruvchilardan turli xil betonlar ishlab chiqilgan va qurilishda ishlatilmoqda. 
Shlaklarga qisman qayta ishlangan maxsulot sifatida qarash mumkin. Ular 
tarkibida 
SaO
turli kimyoviy birikmalar bilan bog‘langan xolda jumladan, sement 
klinkerining minerallaridan biri sifatidagi ikki kalsiyli silikat ko‘rinishida kelishi
mumkin. Domna shlaklarini ko‘llash yuqori darajada xom ashyo
tayyorlovchi qozonlarning samaradorligini oshirish va yoqilg‘ini iqtisod qilishni 
ta’minlaydi. Loy o‘rniga domna shlakini qo‘llash komponent tarkibidagi oxakni 
20% ra kamaytiradi, quruq usul bilan klinker ishlab chiqarishda xom ashyo va 
yoqilg‘i solishtirma sarfi -10...15% ga kamayadi, shuningdek qozonning 
samaradorligi 15% ga oshadi. 
Tajribada isbotlanishicha, shlaklarni xom ashyo qorishmasida na xo‘l usul bilan 
ishlab chiqarishda qo‘llanilishi ijobiy samara beradi. Ma’lumki, shlakli shlamni 
aylanadigan pechlarda qo‘llanilishi ishlab chiqarishi 13...20% oshiradi, 1t klinker 
uchun xom ashyo materiallari sarfi taxminan 12% ga yonilg‘ining solishtirma sarfi 
esa - 10...15% ga kamayadi. Kamtemirli - domna va ferroxromli 
shlaklarni ko‘llanilishi (ferroqotishma ishlab chiqarishdagi shlaklar turlari) 
elektr pechida eritish sharoitlarini tiklab, oq sement olish mumkin. Metall xromini 
oksidlashda, tarkibida ferroxromli shlak bo‘lgan, tiniq va chidamli yashil rangli
klinker olinadi. Klinker maydalanganda mineral ko‘shimchali portsementga
kiritish 20% gacha domna shlakini qo‘shishga ruxsat etiladi. Bunda sement 
aktivligi o‘zgarmaydi, klnker sarfi 14...16% ga, yoqilg‘i sarfi esa 17...18% 
kamayaadi. 
Qo‘shimchasiz 
sement 
bilan 
solishtirilganda, 
ba’zi 
bir 
ko‘rsatkichlarning pasayishi. ya’ni siqilishdagi mustaxkamchilik, qotgandan keyin 
uzoq muddat o‘tmasdan egilish, suv ajratishi va kirishishni - ortishi kuzatiladi.
Portlandsementning 
shlak 
qo‘shilgani qo‘shimchasiz sementga nisbatan 
korroziyaga chidamliligi 5...10% ga yuqori, normal qotishda, shuningdek issiq 

---

18 
namlik ishlovdan keyin xam bu ko‘rsatkich o‘zgarmaydi. Portlandsement yuqori 
kalsiyli, past alyuminatli shlaklar qo‘shimchasi bilan sovuqqa chidamsizroq 
bo‘ladi. Yuqori alyuminatli shlaklar qo‘shilgan sementlar sovuqqa chidamliligi 
jixatidan qo‘shimchasiz sementga tengdir, ayniqsa buglatilgandan keyin. Ishxorli 
oksidlarning xosil bo‘lishiga karshi kurashda samarali vosita bo‘lib 
portlandsementga shlaklarni qo‘shib foydalanish, ayniqsa reaksion xususiyatli 
to‘ldiruvchilardan foydalanish muxim bo‘lib, sho‘r chiqib ketishiga qarshi 
kurashda xam samara beradi. Portlandsementda tarkibida chiqindi aktiv minerallar 
va domna shlaklari bo‘lgan aralash ko‘shimchalardan foydalanish bilan yaxshi 
natijalar beradi. 
Shlak-portlandsement - bu gidravlik bog‘lovchi modda, suvda ham, xavoda xam 
qotadigan, klinkerning mayin maydalangani bilan birga talab qilingan gips qismidan, 
domna pechinnng granullangan shlakidan (21...80%) yoki puxta aralashtirilgan 
yuqoridagi aloxida maydalangan materiallardir. Shlak-portlandsement eng samarali 
bog‘lovchi xisoblanadi, chunki uni ishlab chiqarish uchun klinkerning asosiy qismi 
o‘rniga ancha arzon granullanish shlakdan foydalaniladi. Shlak-portlandsement 
ishlab chiqarishda domna shlakidan foydalanilganda 
yoqilg‘i
-energetik sarfi 1 maxsulot 
uchui 1,5...2 marta, tannarxi 25...30% ga kamayadi. Masalan. 
M400 
markali shlak-
portlandsementni ishlab chikarishda xuddi shu markadagi portlandayementni 
ko‘shimchasiz ishlab chikqarishga nisbatan yoqilg‘i sarfi o‘rtacha 36% ga past. 
Elektroenergiya sarfi 12%ga, asbob-uskunalarni saqlash va ekspluatatsiya qilishda 
esa qilinadigan sarf 10...15% ga qiskardi. Domna shlakining sifati sement ishlab 
chiqarishda, sifat koeffitsiyenti va tarkibida ishtirok etadigan oksidlar-.