‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi b. M. U m a r o V psixologiya

Birinchisi
, bevosita qiziqish, 
ikkinchisi
bilvosita qiziqish. H a r bir o ‘qituvchi o‘z o ‘quvchilarida o ‘z faniga 
nisbatan bilvosita qiziqishni tarkib toptirishga harakat qiladi. Qiziqishlar 
o rq a li o ‘q u v chilard a t a ’lim ga aktiv m unosabat n a m o y o n b o ‘ladi. 
Psixologiyada qiziqish - b u shaxsning o ‘zi uchun qim m atli yoki yoqimli 
b o ‘lgan m uayyan narsa yoki hodisalarga munosabatidir. Qiziqishlar 
shaxsning m u him va individual xususiyatlaridan biri bo‘lib hisoblanadi. 
Q iz iq is h la r o 'q u v c h ila r h a y o tid a katta rol o lynaydi. U la r o ‘quv 
faoliyatini faollashtiruvchi asosiy turtkilar — m otivlaridir. Qiziqishlar 
t a ’lim m askanlari o ‘quvchisiga fan asoslarini durustroq o ‘zlashtirib 
olishlariga, aqliy qobiliyatlarning o ‘sishiga, bilim doirasining kenga- 
yishiga im ko n beradi. 0 ‘qituvchilam ing vazifasi o ‘quvchini dastlab 
q iziqtirib q olgan ishning o ‘zi bilan shug‘ullanishga m ajbur qilish emas, 
balki undagi qiziqishlarni chuqurlashtirish va kengaytirish, ta ’sirchan 
q ilis h , q iz iq is h la rn in g m ark a zig a aylanib qolgan fao liy at bilan 
sh u g ‘ullanish istagiga, mayliga aylantirishdir.
0 ‘quvchilam ing muayyan maqsadni ko‘zlab ish tutishida, qiyin- 
c h ilik la r n i e n g a o lis h id a , is h d a n chalg ‘itadigan n a rs a la r bilan 
shug‘ullanishdan o'zini tiya olishida, unda o‘qishga ishtiyoq tarkib toptirishda 
n am oy o n bo'ladigan iroda ta’lim jarayonida alohida aham iyat kasb etadi.
U m u m iy psixologiya kursidan m a’lumki, iroda bu shaxsning o ‘z 
oldiga q o'ygan maqsadining aniqligi, uni amalga oshirish uchu n intilishi, 
m aq sa d y o ‘lida m a ’lum bir qarorga kelish tezligi va u n i o ‘z vaqtida 
28
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ijro etish i bilan belgilanadigan sifa td ir T a ’lim ja ra y o n id a o ‘quv 
m aterialiga b o ‘lgan diq q atnin g b a rq a ro r b o ‘lishida iro d av iy z o ‘r 
berishning ahamiyati nihoyatda kattadir. T a’limda iroda o ‘quvchida o ‘quv 
maskani va uyda o ‘tkaziladigan m ashg‘ulotlaiga tayyor turishda nam oyon 
b o ‘ladi. 0 ‘quv materialini o ‘rganish — eslab qolish va o ‘quvchining 
irodaviy z o ‘r berishiga bog‘liq. Iroda o ‘quvchilarning fikrlash fao- 
iiyatlarida — masalani echishga, q o ‘yilgan savoJga javob topishga va 
hokazolarga intilishida nam oyon b o ‘ladi. U lar o'quvchilarda k o ‘nikm a 
va m alakalam i hosil qilishda ham tarkib topadi.
Psixologlar olib borgan ta d q iq o tla rd a o ‘quvchilar to m o n id a n
berilgan m aterialning o‘zlashtirilishi k o ‘p jih a td a n iro d an in g tar- 
biyalanganligiga bog‘Iiqdir. Irodaviy aktivlik ta ’lim ning zaru r shartidir. 
T a’lim muassasasidagi ta’Iim jaray on in in g o ‘zi o ‘quvchiIardan irodaviy 
o ‘stirish om illaridan biridir. B linda, o ‘quvchilarning kundalik rejimi, 
o ‘qish va oqilona dam olishni b ir-b iri bilan to ‘g‘ri alm ashtirib turish 
katta roi o ‘ynaydi.
T a ’lim jarayonida bilish jaray o nlarin i shakllantirishga alohida e ’ti- 
bor berish lozim. Zéro bilish jarayonlari ju d a murakkab faoliyat b o ‘lib, 
unda jo nli m ushohadadan abstrakt tafakkurga, abstrakt tafakkurdan 
amaliyotga o ‘tiladi, ana shu nd an so ‘ng o b ’ektiv haqiqat bilib oiinadi. 
Binobarin, biz birinchi navbatda k o ‘rib chiqishim iz lozim boMgan 
narsa o ‘quv materalini idrok qilish jarayonidir. U m um iy psixologiya 
kursidan m a’lumki, idrok bu narsa va hodisalam i sezgi organlariga 
ta ’sir etishi natijasida ularning kishi psixikasida yaxlit obrazini paydo 
b o ‘lishi b o ‘lib, idrok etish jaray o n i ta ’lim da turli form alarda o ‘qi- 
tu vchinin g og‘zaki hikoya q ilish id a , su h b at o ‘tk az ish d a, leksiya 
o ‘qishida, ko‘rgazma!i q u ro llar k o ‘rsatish, ekskursiyalar o ‘tkazish, 
axborot va pedagogik texnologiyalardan foydalanish, o ‘quvchining 
o ‘ziga darsliklar ham da boshqa q o ‘llan m alam i o ‘qitish tarzida o ‘tishi 
m um kin. Shuni alohida ta ’kidlash lozim ki, idrokni tarkib top tirish da 
o‘quvchilaming yosh xususiyatlarini hisobga olish nihoyatda m uhim dir. 
C h unki fazoni, vaqtni va h a ra k a tla rn i id ro k e tish d a h a m yosh 
xususiyatlarda turli farqlar m avjud b o ‘ladi.
T a’lim olish jarayoni insondagi m otivlar bilan bevosita bo g ‘liq 
b o ‘lib, uning m ohiyati — inson xulq-atvorining ichki barqarorligi, 
harakatga undovchi tushunchada ifodalanadi.
Motivasiya esa xulq-atvomi psixologik va fiziologik boshqarishning 
dinam ik jarayoni b o ‘lib, unga tash ab b us, yo‘nalganlik tashkilotchilik,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

q o ‘llab-q u w atlash kiradi. T a ’lim jarayonida o ‘qish motivlari „nim a 
u c h u n ? “ , „nim aga?“ , „q a n d ay m aqsad bilan?“ kabi savollar asosida 
yuzaga keladi. M otivlar b irin ch id an , o ‘quv faoliyatiga undasa, ikkin- 
chidan, maqsadga erishish u c h u n zarur yo‘l va usullar tanlashga yordam 
b e ra d i. 0 ‘quv faoliyatida o ‘quv m otivlar o ‘quvchilar to m o n id an
tan lan ib , ular o ‘quvchining m aqsadi, qiziqishi, kelajak rcjalari bilan 
bevosita bog‘liq b o ‘ladi. Y o sh xususiyatlaridan kelib chiqqan holda 
o ‘quv motivlari turli yosh davrlarida turlicha b o ‘ladi.
0 ‘quv faoliyati 
motivasiyasining manbalari
mavjud bo'lib, ularga 
quyidagilar kiradi:
1. Ichki m anbalar. U la r insoniy tu g‘ma yoki orttirilgan ehtiyojlari 
b ila n belgilanadi. U lardan en g m uhim i tug'm a inform asiyaga b o ‘lgan 
ehtiyojdir. Orttirilgan ehtiyojlar esa gnostik va ijtim oiy ijobiy ehtiyojlar 
hisoblanadi.
2. Tashqi manbalar. U lar shaxsning ijtimoiy hayot shart-sharoitlari 
bilan belgilanadi.
T alabalarda ulam ing b irinchisi b o ‘lib, jam iyatning shaxsdan talab 
qiladigan doimiy xulq-atvorini bildiradi. Bog‘cha, o ‘quv maskani, 
oila boladan ju d a ko‘p ish lam i am alga oshirishni talab qiladi.
Ijtim oiy kutish h a r b irim iz d an m a’lum bilim lar, k o ‘nikm alar 
darajasining bo ‘lishi, zarurligini jam iy at kutishini bildiradi. M asalan, 
b ir yoshli bola yurishi, 7 y o sh d an u o ‘qishi, 15 yoshdan esa kasb 
tan lash i kerak deb hisoblaym iz. Im koniyatlar — shaxs faoliyatini 
b e lg ilo v c h i o b ’ektiv s h a rt-s h a ro itla rd ir. M a sa la n , b o lan in g boy 
kutubxonaga ega b o ‘lishi u n i kitob o ‘qishga undaydi.
3. Shaxsiy manbalar: b u shaxsning qadriyatlari sistemasi, ustanov- 
kalari va g ‘oyalaridir. Bu m an b a lar h a r bir shaxs faoliyatida u yoki bu 
d arajad a mavjud. U lam ing barchasi faoliyatning kechishiga ta ’sir etib 
t a ’lim jara y o n in in g m o tiv asiy asin i tashkil eta d i. V.A. Kruteskiy 
o ‘spirinlarda uchraydigan 
motivlaming
quyidagilarini alohida ifodalaydi:
a) biror o ‘quv faniga qiziqish;
b) vatanga foyda keltirish istagi;
c) shaxsiy qobiliyatini r o ‘kach qilish;
d) oilaviy an ’analarga rioya qilish;
e) d o ‘st-birodarlarga ergashish;
f) m oddiy ta’m inlash va hokazolar.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---