Ўзбекистон республикаси олий ва ўрата махсус таълим вазирлиги солиқ академияси
Yüklə 5,97 Mb.
|
Keynscha maktab vakillari ishchi kuchi bozorini harakatsiz, o’zgarmas tizim sifatida baholab, unda ishchi kuchining narxi qat’iy belgilangan bo’lishini ta’kidlaydilar. Bandlik va ishsizlik darajasi, ishchi kuchiga bo’lgan talab, real ish haqi darajasi kabi asosiy ko’rsatkichlar ishchi kuchi bozori orqali emas, balki tovar va xizmatlar bozoridagi samarali talab miqdori orqali belgilanadi. Ishchi kuchi bozorida esa faqat ish haqi darajasi va unga bog’liq bo’lgan ishchi kuchi taklifi miqdori shakllanadi. Biroq ishchi kuchi taklifi amaldagi bandlikning shakllanishida etakchi rolni o’ynamay, balki faqat uning ish haqining muayyan hajmidagi eng yuqori mumkin bo’lgan darajasini tavsiflaydi. Ishchi kuchiga bo’lgan talab yal’i talab, investistiya va ishlab chiqarish hajmi orqali tartibga solinadi. Ishsizlikning mavjud bo’lishi yal’i samarali talabning etishmasligi bilan shartlanib, uni byudjet va ‘ul-kredit siyosatining iqtisodiy faollikni oshiruvchi chora-tadbirlari orqali bartaraf etish mumkin. Davlat yal’i talabni kengaytirish tadbirlarini amalga oshira borib, ishchi kuchiga bo’lgan talabning o’sishiga imkon yaratadi va buning natijasida bandlikning o’sishi hamda ishsizlikning qisqarishi ro’y beradi. Monetar maktab namoyandalari (M.Fridmen, E.Fel’s va boshqalar) bozor iqtisodiyotini o’z-o’zidan tartiblanuvchi tizim sifatida baholab, uning narx mexanizmining o’zi bandlikning oqilona darajasini belgilab berishini ta’kidlaydilar. Bunday tizimga davlat tomonidan har qanday aralashuv bozorning o’zini-o’zi tartibga solish mexanizmini ishdan chiqaradi. Davlatning ‘ul vositasida yal’i talabni rag’batlantirishi esa ‘irovardida inflyastiya jarayonlarining kuchayishini keltirib chiqaradi. Monetaristlar iqtisodiyotda doimo ma’lum darajada ishsizlik mavjud bo’lishini ta’kidlab, uni «ishsizlikning tabiiy me’yori» deb ataydilar. Bandlikning bu «tabiiy daraja»dan chetlanishi faqat qisqa muddatli tavsif kasb etadi. Agar bandlik darajasi muvozanat darajasidan ortiq bo’lsa, bu inflyastiyaning jadallashuviga, agar kam bo’lsa, deflyastiyaning jadallashuviga olib keladi. Bandlikni barqarorlashtirish bo’yicha siyosat ishsizlik darajasini uning tabiiy me’yoridan chetlanishiga, ishlab chiqarish hajmi va band bo’lganlar sonining tebranishlariga qarshi kurashga yo’naltirilgan bo’lishi lozim. Ishchi kuchi bozorini muvozanatga keltirish uchun monetaristlar asosan ‘ul-kredit siyosati dastaklaridan foydalanishni tavsiya etadilar. Institustional-sostiologik maktab namoyandalari (T.Veblen, J.Danlo’, J.Gelbreyt, L.Ulman va boshqalar) ishchi kuchi bandligi borasidagi muammolar turli ko’rinishdagi institustional islohotlar yordamida hal etilishi mumkin, degan qoidaga asoslanadilar. Ular bu muammoning faqat makroiqtisodiy jihatdan tahlili bilan chegaralanmaydilar. Shuningdek, ular ishchi kuchi tarkibi va unga tegishli holda ish haqi darajasidagi ijtimoiy, kasbiy, tarmoq, yosh, jins, etnik va boshqa tafovutlar ta’sirida ishchi kuchi bozorida vujudga keladigan nomuvofiqliklarni izohlashga harakat qildilar. Shartnomaga asoslangan bandlik nazariyasi (M.Beyli, D.Gordon, K.Azariadis) o’zida neoklassik hamda keynscha talqinlarni uyg’unlashtiruvchi konste’stiya hisoblanadi. Konste’stiya mualliflari, bir tomondan, ‘ul ko’rinishidagi ish haqi qat’iyligi to’g’risidagi keynscha qoidani qabul qiladilar va ishchi kuchi bozoridagi muvofiqlashuv narxlar (ya’ni, ish haqi) hisobiga emas, balki ishlab chiqarish moddiy hajmi va bandlikning o’zgarishi hisobiga amalga oshishini ta’kidlaydilar. Boshqa tomondan, bu qat’iylikning o’zi xususiy iqtisodiy manfaatlar ostida harakat qiluvchi individlarning hatti-harakatidan keltirib chiqariladi. Mazkur nazariyaning asosida tadbirkorlar va ishchilar o’zaro uzoq muddatli shartnoma munosabatlariga kirishishlari to’g’risidagi qoida yotadi. Mazkur shartnoma huquqiy jihatdan taqozo etilgani uchun emas, balki har ikkala tomon uchun ham iqtisodiy jihatdan foydaliligi sababli ‘aydo bo’ladi. Firma ishlab chiqarishning ‘asayib ketishi davrida mehnatga haq to’lash hajmini kamaytirmaydi, ishlab chiqarishning o’sishi davrida esa malakali ishchilarga ish haqini oshirmaydi. ‘ul ko’rinishidagi ish haqining o’zgarishi bir tekisda boradi. Ish haqi darajasi individlar hatti-harakatining iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq natijasi sifatida ma’lum me’yorda qat’iy tus oladi. Moslashuvchan ishchi kuchi bozori konste’stiyasi (R.Buae, G.Stending) 70-yillarning oxirida, nisbatan rivojlangan G’arb mamlakatlarida iqtisodiyotni tarkibiy qayta qurish amalga oshirilayotgan davrda keng tarqaldi. Uning asosida ishchi kuchi bozorini tartiblashdan voz kechish, bandlikning moslashuvchan, funkstional jihatdan individuallashtirilgan va nostandart shakllariga (qisman bandlik, to’liq bo’lmagan ish haftasi yoki ish kuni, qisqa muddatli shartnomalar, uyga ish olish va h.k.) o’tishning zarurligi to’g’risidagi qoidalar yotadi. Bunday yondoshuv iqtisodiyotni tarkibiy qayta qurish xarajatlarini kamaytirishni ta’minlashga qaratilgan bo’lib, ishga yollash, ishdan bo’shatish va bandlik shakllarining turliligi va moslashuvchanligi; ish vaqtini tartibga solishning moslashuvchanligi; ish haqini tabaqalashtirish asosida tartibga solishning moslashuvchanligi; ishchilarni ijtimoiy himoyalash usul va shakllari, shuningdek, ishchi kuchi bozoridagi talab va taklifning tebranishiga ishchi kuchi hajmi, tarkibi, sifati va narxini muvofiqlashuvining moslashuvchanligi hisobiga erishiladi. Umuman olganda moslashuvchan ishchi kuchi bozori konste’stiyasi tadbirkor va ishchilar o’zaro munosabatlarining turli shakllarini mavjudligini taqozo etib, ishchi kuchi bozorining yal’i xarajatlarini rastionallashtirish, foydalilik darajasini oshirish va yuqori harakatchanligini ta’minlashga qaratilgan. 4. Ishsizlik va uning turlari. Ishsizlik darajasini aniqlash. Iqtisodiyotning barqarorligi va sog’lomligini aks ettiruvchi ko’rsatkichlardan biri ishsizlik darajasi hisoblanadi. Biroq, har qanday mamlakatda doimiy ravishda ma’lum darajada ishsizlik mavjud bo’ladi. Umuman olganda, mehnatga layoqatli bo’lib, ishlashni xohlagan, lekin ish bilan ta’minlanmaganlar ishsizlar deyiladi. Namoyon bo’lish xususiyati va vujudga kelish sabablariga ko’ra ishsizlik frikstion, tarkibiy, stiklik, institustional, texnologik, regional, yashirin va turg’un ishsizlik turlariga bo’linadi. Kishilar turli sabablar (yangi yashash joylariga ko’chib o’tish, ishining mazmuni va tavsifi yoqmay qolishi, nisbatan yuqoriroq ish haqi olishga intilish va boshqalar)ga ko’ra o’z ishlarini almashtirib turadilar. Biroq, bir ishdan bo’shab, boshqa biriga joylashgunga qadar orada ma’lum vaqt o’tadi (ba’zi adabiyotlarda bu muddat 1 oydan 3 oygacha davom etishi ko’rsatiladi). Aynan shu vaqt oralig’idagi, ya’ni bir ishdan bo’shab yangi ishga joylashgunga qadar bo’lgan davrdagi ishsizlik frikstion (oraliq) ishsizlik deyiladi. Ma’lumki, iqtisodiyotning rivojlanishi bilan uning tarkibida turli o’zgarishlar ro’y beradi. FTT, yangi texnologiyalarning ishlab chiqarishga qo’llanishi natijasida ba’zi bir tarmoq va soha mahsulotlariga bo’lgan talab qisqarib, zamonaviy mahsulot turlariga talab o’sadi. Bu esa yal’i ishchi kuchi tarkibida ham ma’lum o’zgarishlarning ro’y berishini taqozo etadi. Natijada ba’zi bir kasb yoki mutaxassislik turlaridagi ishchilarga talabning qisqarishi yoki umuman yo’qolishi ularning o’z kasb va mutaxassisliklarini o’zgartirish yoki shunday kasblarga talab saqlanib qolgan joylarga ko’chib o’tishga majbur qilib qo’yadi. Ular yangi kasb va mutaxassislikni o’zlashtirib yoki boshqa joyga ko’chib o’tib, yangi ishga joylashgunga qadar bo’lgan ishsizlik tarkibiy ishsizlik deb ataladi. Tarkibiy ishsizlik frikstion ishsizlikka qaraganda uzoqroq davom etadi hamda ko’’roq ma’lum xarajatlarni taqozo etadi. Uning uzoq muddat (odatda 6 oydan ko’’roq) davom etishi yangi kasb turini o’zlashtirish yoki malaka oshirish bilan, ma’lum xarajat talab qilishi esa, eski kasb turi bilan shug’ullanish istagi saqlanib qolgan holda, yashash joylarini o’zgartirish bilan bog’liq bo’ladi. Frikstion va tarkibiy ishsizlik, iqtisodiyotdagi rivojlanish har qanday holatidan qat’iy nazar, ma’lum darajada barcha mamlakatlarda mavjud bo’ladi. Shunga ko’ra, frikstion va tarkibiy ishsizlik birgalikda ishsizlikning tabiiy darajasini tashkil qiladi. TSiklik ishsizlik – iqtisodiy stiklning inqiroz fazasi bilan bog’liq bo’lib, u ishlab chiqarishning ‘asayishi va yal’i talabning qisqarishi natijasida vujudga keladi. O’z tovar va xizmatlariga nisbatan talabning qisqarishiga duch kelgan tadbirkorlar ishlab chiqarish hajmini kamaytirish maqsadida ishchilarni ishdan bo’shata boshlaydilar. Shu tariqa iqtisodiyotda stiklik ishsizlik deb nomlanuvchi ishsizlar guruhi ‘aydo bo’ladi. Stiklik ishsizlik haqiqiy darajadagi ishsizlikning tabiiy darajadan farqlanishini ko’rsatadi. Ishsizlikning bu turi majburiy ishsizlik hisoblanadi va stiklning yuksalish fazasida mavjud bo’lmaydi. Institustional ishsizlikni ham tabiiy ishsizlik tarkibiga kiritish mumkin. Ishsizlikning bu turi ishchi kuchi bozori infratuzilmasi, ya’ni ishchi kuchini ish bilan ta’minlashga xizmat ko’rsatuvchi muassasalarning etarli darajada rivojlanmaganligi yoki samarali faoliyat ko’rsatmasligi natijasida ‘aydo bo’ladi. Jumladan, mehnat birjalari faoliyatining samarali tashkil etilmasligi ishchi kuchi bozoridagi talab va taklif nisbatiga salbiy ta’sir ko’rsatishi va ishsizlikning ma’lum darajada oshishiga olib kelishi mumkin. Texnologik ishsizlik ishlab chiqarish jarayoniga texnologik usullarning kirib kelishi bilan bog’liq bo’ladi. Ularning ichida asosiylari ishlab chiqarishni mexanizastiyalash, avtomatlashtirish, robotlashtirish va informastion texnologiyani qo’llash hisoblanadi. Hududiy ishsizlik muayyan hududdagi tarixiy, demografik, madaniy, milliy va ijtimoiy–ruhiy xususiyatdagi bir qator kom’leks omillar ta’siri ostida ishchi kuchi talabi va taklifi o’rtasidagi nomutanosiblik natijasi hisoblanadi. Yashirin ishsizlik uchun ish kuni yoki ish haftasi davomida to’liq band bo’lmaslik xos. Iqtisodiyot rivojlanishi darajasining ‘asayishi korxonalardagi ishlab chiqarish hajmining qisqarishiga olib keladi. Biroq, korxona egalari o’z ishchilarini birdaniga ishdan bo’shata olmaydilar. Buning natijasida ishchilarning ma’lum qismi rasman ish bilan band bo’lsalarda, amalda to’liq holda ishlamaydilar. Buning natijasida mehnat unumdorligi ‘asayib, korxona moliyaviy natijalariga ta’sir ko’rsatadi. Yashirin ishsizlik mamlakatda vujudga kelishi mumkin bo’lgan ijtimoiy keskinlikka yo’l qo’ymaslikka intilish natijasida ham ‘aydo bo’ladi. Turg’un ishsizlik mehnatga layoqatli aholining ish joyini yo’qotgan, ishsizlik bo’yicha nafaqa olish huquqidan mahrum bo’lgan va faol mehnat faoliyatiga hech qanday qiziqishi bo’lmagan qismini qamrab oladi. Ishsizlik turlarini tasniflashda ba’zi adabiyotlarda ma’lum noaniqliklarga ham yo’l qo’yilgan. Jumladan, ‘rofessor M.N.Che’urin va E.A.Kiselevalar umumiy tahriri ostida tayyorlangan o’quv qo’llanmada «ixtiyoriy» va «majburiy» ishsizlik turlari ham ajratib ko’rsatiladi. Ularning fikriga ko’ra, ixtiyoriy ishsizlik – bu bo’sh ishchi o’rinlari mavjudligi sharoitida ishchini ish haqi darajasi yoki mehnatning tavsifi qoniqtirmaganligi sababli ‘aydo bo’luvchi ishsizlik hisoblanadi. Majburiy ishsizlik esa ish haqining bozor muvozanati nuqtasidan yuqori darajada o’rnatilishi oqibatida ishchi kuchiga bo’lgan talab va uning taklifi o’rtasida tafovut vujudga kelishi bilan bog’liq.79 Aslida esa ixtiyoriy yoki majburiy ishsizlik turlarining ajratib ko’rsatilishi mantiqqa zid hisoblanadi. Chunki, yuqorida ta’kidlanganidek, ishsizlik – bu ishlashni hohlovchi va faol ravishda ish qidiruvchi ishchi kuchining ish bilan ta’minlanmasligi ekan, ixtiyoriy ravishda ishlamaganlarni umuman ishsizlik tarkibiga kiritib bo’lmaydi. «To’liq bandlilik» tushunchasi iqtisodiyotda ishsizlikning mutloq mavjud bo’lmasligini bildirmaydi. Iqtisodchilar frikstion va tarkibiy ishsizlikning bo’lishini tabiiy deb hisoblaydi, shu sababli «to’liq bandlilik» ishchi kuchining 100% dan kam qismini tashkil qiluvchi miqdor sifatida aniqlanadi. Aniqroq aytganda, to’liq bandlilik sharoitida ishsizlik darajasi frikstion va tarkibiy ishsizlar soniga teng bo’ladi. Stiklik ishsizlik nolga teng bo’lganda to’liq bandlilik sharoitidagi ishsizlik darajasiga erishiladi. «To’liq bandlilik» sharoitidagi ishsizlik darajasi ishsizlikning tabiiy darajasi deb ham ataladi. Ishsizlikning tabiiy darajasi bilan bog’liq bo’lgan milliy ishlab chiqarishning real hajmi, iqtisodiyotning ishlab chiqarish salohiyatini ko’rsatadi. Ish bilan to’liq bandlilik yoki ishsizlikning tabiiy darajasi ishchi kuchi bozori muvozanatiga erishganda, ya’ni ish izlovchilar soni bo’sh ishchi o’rinlari soniga teng kelganda vujudga keladi. Ishsizlikning tabiiy darajasi qandaydir darajada iqtisodiy jihatdan maqbul hisoblanadi. Chunki «frikstion» ishsizlarga mos keluvchi ish o’rinlarini to’ish, «tarkibiy ishsizlarga» ham yangi kasbni o’zlashtirish yoki yangi yashash joyida ish to’ish uchun ma’lum vaqt kerak bo’ladi. «Ishsizlikning tabiiy darajasi» tushunchasi ma’lum bir aniqliklar kiritishni talab qiladi. Birinchidan, bu tushuncha iqtisodiyot har doim ishsizlikni tabiiy darajasida amal qilishi va shu orqali o’zining ishlab chiqarish imkoniyatini ro’yobga chiqarishini bildirmaydi. Chunki, ko’’incha ishsizlik darajasi tabiiy darajadan ortiq, ayrim hollarda, masalan, ish vaqtidan ortiqcha ishlash va o’rindoshlik ishlarida band bo’lish natijasida tabiiy darajadan ‘ast ham bo’lishi mumkin. Ikkinchidan, ishsizlikning tabiiy darajasi o’z-o’zicha doimiy miqdor hisoblanishi shart emas, u tarkibiy o’zgarishlar (qonunlar va jamiyat urf-odatlaridagi o’zgarishlar) oqibatida o’zgarib turishi mumkin. Masalan, AQShda ishsizlikning tabiiy darajasi dastlab XX asr 60-yillarining o’rtalarida 4,5% deb belgilangan bo’lsa, 70-yillarning boshiga kelib 5,5%, 80-yillarning boshida esa 6% gacha o’sdi. Ishsizlik darajasi ishsizlar sonining ishchi kuchi tarkibidagi foizi sifatida hisoblanadi. 
Ishchi kuchi tarkibiga ishlay oladigan va ishlashni xohlagan barcha kishilar kiradi. Ishchi kuchi - ishlovchilar va faol ish izlovchilardan iborat bo’ladi. Boshqacha aytganda, band bo’lganlar va ishsizlar ishchi kuchini tashkil qiladi. Ishsizlarga ish bilan band bo’lmagan va faol ish izlayotgan hamda bu haqda tegishli xizmat muassasalariga (mehnat birjalariga) bildirgan kishilar kiradi. Mehnat qilishga layoqatli bo’lib, ishlashni xohlamagan va ish izlashga harakat qilmaganlar ishsizlar tarkibiga kirmaydi. O’zbekistonda ishsizlik darajasi quyidagi ma’lumotlar bilan tavsiflanadi. Ishsizlik va uning darajasini aniqlashda ba’zi bir adabiyotlarda turli noaniqliklarni keltirib chiqaruvchi holatlar ham uchraydi. Jumladan, V.I.Vidya’in umumiy tahriri ostidagi darslikda mehnat qilish yoshidagi aholi tarkibi institustional va noinstitustional aholiga ajratiladi. Institustional aholi – bu nobozor tuzilmalar, ya’ni davlatning armiya, ‘olistiya, davlat a’’arati singari institutlariga yo’naltirilgan aholidan iborat. Aholining qolgan mehnat qilish yoshidagi qismi noinstitustional aholi hisoblanadi. Band bo’lgan aholi tarkibiga iqtisodiyotning bozor tuzilmalariga yo’naltirilgan aholi kiritiladi. Shuningdek, bandlik va ishsizlik darajasini aniqlashda quyidagi ko’rsatkichlardan foydalanilishi ta’kidlanadi: - noinstitustional aholi soni (Chnn); - ish bilan bandlar soni (Chz); - ishsizlar soni (Chb); - ishchi kuchi tarkibiga kirmaydigan shaxslar soni (Chnrs). Mazkur ko’rsatkichlar o’rtasida quyidagi bog’liqlik mavjud: - ishchi kuchi soni Chrs = Chz + Chb; - noinstitustional aholi soni Chnn = Chz + Chb + Chnrs; - aholining bandlik darajasi Uz = Chz / Chnn; - aholining ishsizlik darajasi Ub = Chb / (Chz + Chb); - ishsizlik me’yori Nb = [Chb / (Chz + Chb)] x 100%; - aholining ishchi kuchi tarkibiga jalb etilganlik darajasi Uvrs = (Chz + Chb)/Chnn.80 Yuqoridagilardan ko’rinadiki, darslik mualliflari tomonidan bir qator chalkashliklarga yo’l qo’yilgan: birinchidan, ishchi kuchi va aholi tushunchalari o’rtasidagi tafovutga e’tibor qaratilmagan; ikkinchidan, ishchi kuchi bandlilik darajasini aniqlashda davlat sektorida band bo’lganlar hisobga olinmagan; uchinchidan, bandlik darajasini aniqlashda ishchi kuchi tarkibiga kirmaydigan shaxslar soni asossiz ravishda qo’shilgan. Ishsizlik darajasini baholash bilan birga uning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarini ham hisobga olish zarur bo’ladi. Chunki ishsizlikning o’zi haddan tashqari yuqori darajasi bilan katta iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlarni keltirib chiqaradi. Ishsizlikning iqtisodiy oqibatlari ishlab chiqarilmagan mahsulot bilan taqqoslanib baholanadi. Iqtisodiyot ishlashni xohlagan va ishlay oladigan barcha uchun etarli miqdorda ish joylarini yaratish holatiga ega bo’lmasa mahsulot ishlab chiqarish ‘otenstial imkoniyatining bir qismi yo’qotiladi. Iqtisodiy adabiyotlarda bu yo’qotish yal’i ichki mahsulot (YaIM) hajmining orqada qolishi sifatida aniqlanadi hamda u haqiqiy YaIMning ‘otenstial YaIMdan kam bo’lgan hajmi sifatida ko’rinadi. Ishsizlik darajasi qanchalik yuqori bo’lsa, YaIM hajmining orqada qolishi shunchalik katta bo’ladi. Makroiqtisodiyot sohasidagi taniqli tadqiqotchi A.Ouken ishsizlik darajasi va YaIM hajmining orqada qolishi o’rtasidagi nisbatini matematik ifodalab beradi. Bu nisbat iqtisodchilar orasida Ouken qonuni sifatida tanilgan bo’lib, agar ishsizlikning haqiqiy darajasi uning tabiiy darajasidan bir foizga ortiq bo’lsa, YaIM hajmining orqada qolishi 2,5% ni tashkil qilishini ko’rsatadi. 1:2,5 yoki 2:5 bo’lgan bu nisbat, ishsizlikning har qanday darajasi bilan bog’liq ravishda mahsulotning mutloq yo’qotilish hajmini hisoblash imkonini beradi. Masalan, faraz qilamizki, 2004 yil ishsizlik darajasi 7,5 foizga etgan yoki ko’zda tutilgan 4 foizli tabiiy darjadan 3,5 foiz yuqori bo’lgan. Bu 3,5 foizni Ouken koeffistientiga (2,5) ko’’aytirib, shu yili YaIM hajmining orqada qolishi 8,75 foizni tashkil qilishini aniqlaymiz. Boshqacha aytganda agar 2004 yil to’liq bandlilik sharoitida ishsizlikning tabiiy darajasi ta’minlanganda, YaIM haqiqiy darajasidan 8,75% ga ko’’aygan bo’lar edi. Agar 2004 yil nominal YaIM 330 mlrd. so’m bo’lgan deb faraz qilsak, ishsizlikning tabiiy darjasiga erishilmaganligi sababli iqtisodiyot 29 mlrd. so’mlik (330 mlrd. so’m x 8,75%) mahsulotni yo’qotgan bo’ladi. Ayrim hollarda milliy mahsulotning haqiqiy hajmi ‘otenstial hajmidan ortib ketishi ham mumkin. Bunday hol ishsizlik darajasi tabiiy darajadan ham ‘ast bo’lgan davrlarda ro’y beradi. Ishlab chiqarishga ishchilarning qo’shimcha smenalarini jalb qilish, ka’ital uskunalardan o’rnatilgan normativdan yuqori darajada foydalanish, ish vaqtidan ortiqcha ishlash va o’rindosh ishlarda band bo’lish kabilar buning asosiy sabablaridir. Ishsizlik – bu nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy oqibatlarga ham ega bo’ladi. Turg’unlik (de’ressiya) fazasi ishchi kuchining faoliyatsizligiga sabab bo’ladi, faoliyatsizlik esa malakaning yo’qolishiga hamda ijtimoiy va siyosiy tartibsizliklarga olib keladi. Ishchi kuchi bozorida mehnat resurslari bir vaqtning o’zida turli sohalar bo’yicha harakatda bo’ladi. Ya’ni, ishchi kuchi ahamiyatli qismining doimiy ravishda iqtisodiy faol aholi tarkibiga qo’shilib, undan chiqib turishi; ishga yollanib, ishdan bo’shashi; ish qidiruvchilar safiga tushib qolishi va h.k. jarayonlar takrorlanib turadi. Shunga ko’ra, ishchi kuchi bozorida quyidagi guruhlar ‘aydo bo’ladi: - ishchi kuchi tarkibidan chiqqanlar; - ishchi kuchi tarkibiga kiruvchilar; - ish qidirishdan voz kechganlar; - o’z ishini yo’qotganlar; - yangi ish bilan ta’minlanganlar. Mazkur guruhlar bo’yicha yal’i ishchi kuchi tarkibida ro’y berayotgan o’zgarishlarni quyidagi chizma orqali ifodalash mumkin81: N
U
   1 N
 3
  
H
  6 5
6-chizma. Ishchi kuchi resurslari tarkibida ro’y beruvchi o’zgarishlar. Bu chizmada ishchi kuchi resurslari 3 guruhga ajratilgan: a) ishlovchilar (ish bilan bandlar – N); b) ishlamaydiganlar, biroq faol tarzda ish qidiruvchilar (ishsizlar - U); v) ishlamaydiganlar hamda ish qidirmayotganlar (N). Mehnat resurslarining doimiy ravishda bir guruhdan boshqa biriga o’tib turishi quyidagi yo’nalishlar orqali ifodalanadi: 1 – o’z mehnat faoliyatini to’xtatmasdan ish joyini o’zgartirganlar; 2 – o’z ish joyini o’zgartirish maqsadida ishdan bo’shagan, biroq darhol yangi ish to’a olmaganlar; 3 – yangi ish bilan ta’minlangan ishsizlar; 4 – ish qidirishdan voz kechib, ixtiyoriy ravishda ishlamaydiganlar tarkibiga qo’shilganlar; 5 – ixiyoriy ravishdagi ishlamayotganlarda ishlash istagi ‘aydo bo’lgan, biroq darhol ishga joylasha olmaganlar; 6 - ixiyoriy ravishdagi ishlamayotganlarda ishlash istagi ‘aydo bo’lgan hamda darhol ishga joylashganlar; 7 – ishlash istagidan voz kechib, ixtiyoriy ravishda ishlamayotganlar tarkibiga qo’shilganlar. 5. O’zbekistonda ishchi kuchi bandligini ta’minlash va ishsizlarni ijtimoiy himoyalash borasidagi davlat siyosatining asosiy yo’nalishlari. Bozor munosabatlariga o’tish davrida davlatning ijtimoiy siyosati faqat jamiyat a’zolarining manfaatlarini ishonchli ravishda himoya qilishdangina iborat bo’lmasdan, balki mehnatga yaroqli aholining ish bilan bandligini ta’minlashni ham o’z ichiga oladi. Ayniqsa, aholining o’sishi yuqori sur’atlar bilan borayotgan va o’ziga xos aholi tarkibiga ega bo’lgan bizning Res’ublikada ish bilan bandlik masalasi eng muhim muammolardan biri hisoblanadi. Iqtisodiy islohotlar davrida ushbu masalani hal etish uchun res’ublikada bir qator tadbirlarni amalga oshirish rejalashtirilgan. Birinchidan, keng faoliyat turlari, shuningdek yakka tartibdagi tadbirkorlikni kengaytirish uchun sharoit yaratish. Birinchi navbatda qishloq xo’jalik xom ashyosini qayta ishlash, xalq iste’mol mollarini, mahalliy xom ashyodan qurilish materialllari tayyorlovchi xususiy kichik korxonalarni faol rivojlantirishni rag’batlantirish. ‘rezidentimiz I.Karimov ta’kidlab o’tganlaridek «...kichik, o’rta va xususiy tadbirkorlikning yal’i ichki mahsulot ishlab chiqarishda nafaqat hal qiluvchi mavqe egallashi, ayni vaqtda uning aholi farovonligi va daromadlari ortishida, ishsizlik muammosini echishda ham muhim omilga aylanishiga erishmog’imiz lozim»1. Ўzbekistonda 2000-2010 yillarda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik jadal rivojlanish tendentsiyasiga ega bўldi. SHu davrda rўyxatga olingan kichik biznes subhektlarini soni 238.3% ga jumladan, amalda faoliyat kўrsatayotganlari soni 149.3mingtadan 454.1 mingtaga, yani 3.1 barobarga, ularda ish bilan bandlar soni esa 1.9 barobarga ўsdi. (қarang 1.jadval)1 1-JADVAL Ўzbekistonda kichik biznes va hususiy tadbirkorlik rivojlanishi kўrsatkichlari82
Tahlil davrida respublikamizda faoliyat yuratayotgan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subhektlarining rўyxatdan ўtganlar sonidagi ulushi 81,6% dan 93,9% gacha ўsdi. SHu davrda KTXTning iқtisodiyotda ish bilan band bўlgan umumiy sonidagi ulushi 47,9 %dan 74,8%ga ўsdi. SHuni tahkidlash joizki, har 1000 kishiga tўg’ri keladigan kichik korxonalar va mikrofirmalar soni AҚSHda 20,1 ta, Yaponiyada 44,7 ta Frantsiyada 41,4 ta, Germaniyada 38,7, Buyuk Britaniyada 73,8 tani tashkil etadi. Ўzbekistonda bu kўrsatkich ham keyingi yillarda jadal ўsish tendentsiyasiga ega bўlmoқda. Jumladan, respublikamizda har 1000 kishiga 1999 yilda 5,1 ta, 2011 yilda esa 15,2 ta kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subhektlari tўg’ri keldi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subhektlarining yalpi ichki mahsulotdagi ulushi 2000 yildagi 31,5% dan 2011 yilda 54% ga ўsdi (қarang: 1- rasm)
Ўzbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subhektlarining iқtisodiyot tarmoқlari yalpi mahsulotidagi ulushi ham ўsib bormoқda. Jumladan, ularning sanoatlar, surhatlar ishlab chiқarish hajmdagi ulushi 2000-2011 yillarda 11,3% dan 21,0%ga, қishloқ xўjaligi mahsulotlaridagi ulushi ega 68%dan 97,7 gacha, қurilishda 37% dan 70,4%gacha, savdoda esa 45,3%dan 47,0%gacha, aholiga pulli xizmat kўrsatish sohasidagi ulushi 37,9%dan 46,4%ga ўsdi(қarang: 2- rasm) 2-jadval Ўzbekiston iқtisodiyoti tarmoқlari yalpi mahsulotida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik ulushining ўsish dinamikasi1
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning tashқi savdo aylanmasidagi ulushi ham yildan yilga ўsib bormoқda. Kichik biznes subhektlarining mamlakat eksportidagi ulushi 2000 yildagi 10,2% dan 2011 yilda 18,8%ga ўsdi (қarang: 2-rasm) Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning importdagi ulushi 2000-2011 yillarda 27,4% dan 37,4%ga ўsdi. Ishchi kuchining ish bilan bandligi muammosi ko’’ qirrali bo’lib, u barcha odamlarga o’z qobiliyatlarini ishga solish, o’z ehtiyojlarini qondirish uchun dastlabki teng imkoniyatlarni ta’minlovchi davlat va bozor mexanizimini vujudga keltirish; ishchi kuchini unumli va samarali ish bilan band qilish; zarur hollarda ishchi kuchini iqtisodiyot tarmoqlari va sohalari o’rtasida qayta taqsimlash kabi masalalarni ham o’z ichiga oladi. Xulosalar
Asosiy tayanch tushunchalar Ishchi kuchini takror hosil qilish – insonning jismoniy kuchlari va aqliy qobiliyatlarini uzluksiz qayta tiklash va ta’minlab turish, ularning mehnat malakasini muttasil yangilab va oshirib borish, umumiy bilim va kasbiy darajasi o’sishini ta’minlash, qarigan ishchilar o’rnini bosadigan yosh ishchilar avlodini etishtirish demakdir. Ishsizlik – mehnatga layoqatli bo’lib, ishlashni xohlagan, lekin ish bilan ta’minlanmagan ishchi kuchi. Frikstion ishsizlik – malakasiga mos ish qidirayotgan va ish o’rinlar bo’shashini kutayotganlar. Tarkibiy ishsizlik – ishlab chiqarish va yal’i talab tarkibidagi o’zgarishlar natijasida vujudga keladigan ishsizlik. TSiklik ishsizlik – iqtisodiy stiklning inqiroz fazasi bilan bog’liq ravishda vujudga keladigan ishsizlik. Ishsizlik darajasi – ishsizlarning ishchi kuchi tarkibidagi foizli nisbati. Ouken qonuni – ishsizlik darajasi va YaIM hajmining orqada qolishi o’rtasidagi nisbatning matematik ifodasi. Takrorlash uchun savol va to’shiriqlar:
22-MAVZU. MOLIYa TIZIMI VA MOLIYaVIY SIYoSAT Reja: 1. Moliyaning mohiyati va vazifalari. Moliya tizimi. 2. Byudjet taqchilligi va davlat qarzlari 3. Soliq tizimi va uning vazifalari 4. O’zbekistonda byudjet va soliq tizimini takomillashtirish masalalari Takror ishlab chiqarish jarayonida vujudga kelib, rivojlanadigan turli xil o’zaro bog’liq aloqalar ‘ul vositasida amalga oshiriladi. ‘ul vositasida takror ishlab chiqarishning bir bosqichidan boshqasiga o’tiladi hamda ma’lum bir maqsadga qaratilgan ijtimoiy fondlar vujudga keltiriladi. Bu fondlar o’z navbatida takror ishlab chiqarishning uzluksiz davom etishini va uning kengaytirilishini ta’minlaydi. Yal’i milliy mahsulotni yaratish, taqsimlash va undan foydalanish jarayonida ‘ul mustaqil harakat qilib, turli xo’jalik yurituvchi bo’g’inlar, uy xo’jaliklari va davlatning ‘ul mablag’lari fondini tashkil etadi. ‘ul fondlari hosil bo’lish manbalari va amal qilish tavsifi, maqsadlari va foydalanish usullariga qarab moliya va kredit shakllari tusini oladi. Biz bu bobda moliya tizimi, uning asosiy bo’g’ini bo’lgan davlat byudjeti va byudjet mablag’larining shakllanishida soliqlarning rolini qarab chiqamiz. 1. Moliyaning mohiyati va vazifalari. Moliya tizimi. Har qanday mamlakat iqtisodiyotining barqaror rivojlanishi eng avvalo davlat, uning turli mintaqa va hududlari, iqtisodiyotning tarmoq va sohalari, ishlab chiqarish birliklari, aholi turli qatlamlari o’rtasidagi ‘ul mablag’lari oqimining samarali tashkil etilishiga bog’liq bo’ladi. Bunday ‘ul oqimlari jamiyat real hayoti jarayonlarini aks ettirib, mamlakatdagi fuqarolar va yuridik muassasalar o’rtasida o’zaro munosabat va aloqalarni o’rnatadi. Davlat korxona va tashkilotlar, turli moliyaviy muassasalar, aholi ustidan o’zining barcha vazifalarini aynan moliya mexanizmi orqali amalga oshiradi. Moliya milliy iqtisodiyot va aholi farovonligining o’sishini aks ettirib, korxonalar ishlab chiqarish xarajatlarining ‘asayishi va ularning jahon bozoridagi raqobatbardoshligini oshishini rag’batlantiradi, ishlab chiqarish tuzilmasini, tarmoqlararo va hududiy nisbatlarni shakllantiradi. Shunga ko’ra, moliya – ‘ul mablag’laridan foydalanish va uning harakatini tartibga solish bilan bog’liq bo’lgan munosabatlar tizimi bo’lib, uning vositasida turli darajada ‘ul mablag’lari fondlari vujudga keltiriladi va ular takror ishlab chiqarish ehtiyojlari va boshqa ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish maqsadida taqsimlanadi. Moliya iqtisodiyot doirasida o’zaro bog’liq bo’lgan bir qator vazifalarni bajaradi. 1. Moliya iqtisodiy jarayon va tadbirlarni moliyaviy ta’minlash, ularga xizmat ko’rsatish vazifasini bajaradi. 2. Moliyaning taqsimlovchi vazifasi moddiy ishlab chiqarish sohalarida yaratilgan yal’i milliy mahsulotni, ayniqsa, uning milliy daromadni tashkil qiluvchi qismini davlat va mulkchilikning turli shakllariga asoslangan korxonalar, iqtisodiyot tarmoqlari, moddiy ishlab chiqarish sohalari, mamlakat hududlari o’rtasida taqsimlash va qayta taqsimlashda namoyon bo’ladi. Milliy daromadning bir qismi korxona va aholi daromadlaridan turli xil soliqlar olish, renta va bojxona to’lovlari, akstiz yig’imlari kabilar orqali davlat qo’lida to’’lanadi. O’z qo’lida to’’langan milliy daromadning katta qismini davlat moliya vositasida aholining ijtimoiy madaniy ehtiyojlariga (uy-joy qurilishi, tibbiy xizmat ko’rsatish, maorif, nafaqa va sti’endiyalarni to’lash va boshqalar), daromadlarning me’yordagi darajasini ushlab turish, milliy mudofaani ta’minlash, atrof muhitni muhofaza qilish va shu kabilarga sarflaydi. 3. Moliyaning rag’batlantiruvchilik vazifasi, birinchidan, yaratilgan mahsulot qiymatini taqsimlash jarayoni orqali, ikkinchidan, ‘ul fondlarini tashkil qilish va sarflash mexanizmi orqali amalga oshiriladi. Har ikki holda ham moliya ishlab chiqarish samaradorligiga, uning ‘irovard natijasiga, mahsulot sifatiga sezilarli ta’sir ko’rsatadi. 4. Moliyadan ishlab chiqarish, taqsimlash va iste’mol ustidan nazorat qilish vositasi sifatida foydalaniladi. Moliyaviy nazorat korxona (firma)larning moliya intizomiga rioya qilish uchun moddiy javobgar bo’lish tizimi, turli soliqlar undirib olish va mablag’ bilan ta’minlash tizimi orqali amalga oshiriladi. Moliyaviy munosabatlar va ularga xizmat qiluvchi maxsus muassasalar jamiyatning moliya tizimini tashkil qiladi. Moliya tizimi o’z ichiga turli darajadagi byudjetlarni, ijtimoiy, mol-mulk va shaxsiy sug’urta fondlarini, davlatning valyuta zahiralarini, korxona va firmalar, tijorat va notijorat tuzilmalarining ‘ul fondlarini, boshqa maxsus ‘ul fondlarini oladi. Eng avvalo, korxonalar (tarmoqlar) va umumdavlat moliyasini bir-biridan farqlash lozim. Korxona va tarmoqlar moliyasi ulardagi takror ishlab chiqarish jarayonida hamda alohida fondlar yaratish yo’li bilan xodimlarning ijtimoiy ehtiyojlariga xizmat qiladi. Umumdavlat moliyasi davlat byudjetini, ijtimoiy sug’urta fondini hamda davlat mol-mulkiy va shaxsiy sug’urtasi fondini o’z ichiga oladi. Davlat ‘ul mablag’larining asosiy markazlashgan fondi bo’lmish davlat byudjeti moliya tizimining asosiy bo’g’ini bo’lib xizmat qiladi. Davlat byudjeti – bu davlat xarajatlari va ularni moliyaviy qo’lash manbalarining yillik rejasidir. Davlat daromadlari va xarajatlarining asosiy qismi davlat byudjeti orqali o’tadi. Uning asosiy vazifasi moliyaviy vositalar yordamida iqtisodiyotni samarali rivojlantirish va umumdavlat miqyosidagi ijtimoiy vazifalarni hal qilish uchun sharoit yaratishdir. Davlat byudjeti tarkibiga kiruvchi tashkiliy tuzilmalar majmui mamlakat byudjet tizimini namoyon etadi. Mazkur tizim eng avvalo mamlakatning davlat tuzilishi xususiyatiga bog’liq bo’ladi. Ayrim mamlakatlarda, jumladan, O’zbekistonda byudjet tizimi ikki darajali – davlat va mahalliy byudjetdan iborat bo’ladi. Federativ davlat tuzilishiga ega bo’lgan mamlakatlarda (masalan, AQSh, Rossiya Federastiyasi, Germaniya) yana oraliq bo’g’in – shtatlar, Federastiya sub’ektlari va boshqa tegishli ma’muriy tuzilmalar byudjetlari mavjud bo’ladi. Davlat byudjetining ikki tomoni bo’lib, bir tomonida byudjetga kelib tushadigan daromadlar tarkibi va ularning manbalari, ikkinchi tomonida esa asosiy xarajatlarning tarkibi va miqdori o’z ifodasini to’adi. O’zbekistonda davlat byudjetining tuzilishi, daromadlari va xarajatlarining tarkibi quyidagi ma’lumotlar bilan tavsiflanadi. Mahalliy byudjet hokimiyat quyi organlarining (viloyat, tuman va shahar) byudjetlaridan iborat bo’lib, bunday bo’linish mavjud moliyaviy resurslarni nisbatan to’laroq jalb qilish va ulardan samarali foydalanish imkonini beradi. Hokimiyat quyi organlari byudjetining daromadlari o’z hududidagi korxonalar daromadi, aholidan olinadigan soliqlar, mulk soliqlari va shu kabilar orqali shakllanadi. Mahalliy byudjet daromadi qisman davlat byudjetidan beriladigan subsidiyalar hisobiga ham to’ldiriladi. Mahalliy byudjet mablag’lari tegishli hududda ta’lim, sog’liqni saqlash, obodonchilik, yo’l qurilish va shu kabilarga sarflanadi. Davlat mol-mulk va shaxsiy sug’urtasi umumdavlat moliyasining keyingi bo’g’ini hisoblanib, mulkchilikning barcha shakllaridagi korxonalar va fuqarolarga joriy qilinadi. U majburiy va ixtiyoriy bo’lishi mumkin. Bu maqsadlar uchun fondlar korxona va aholining to’lovlari hisobiga shakllanadi. Fond mablag’lari mol-mulkiy sug’urtasiga va shaxsiy sug’urtaga ‘ul to’lashni ko’zda tutadi. Shaxsiy sug’urta aholining ‘ul jamg’armalarini tashkil qilishning shakllaridan biri bo’lib ham xizmat qiladi. Jamiyat moliya tizimi ijtimoiy-siyosiy, madaniy-ma’rifiy ishlar bilan shug’ullanuvchi tashkilot va muassasalarning moliyasini ham o’z ichiga oladi. Kasaba uyushmalari, siyosiy ‘artiyalar, yoshlar, xotin-qizlar, faxriylar tashkilotlari, ijodiy uyushmalar, s’ort jamiyatlari va boshqa ilmiy-ma’rifiy jamiyatlarning ham o’ziga xos moliyasi mavjud bo’ladi. Bunday ijtimoiy tashkilotlarning moliyaviy resurslarining manbai tashkilotga a’zolik to’lovlari va davriy badallari, tijorat faoliyatidan kelgan daromad, homiylar ajratgan yoki xayriya qilgan mablag’lardan iborat bo’ladi. Jamiyat moliya tizimida maxsus va xayriya fondlari ham alohida o’rin tutadi. Bu fondlar turli xo’jalik sub’ektlari va aholining ‘ul mablag’larini aniq bir maqsad yo’lida birlashtiradi va ishlatadi. Mazkur fondlarga res’ublikamizda amal qilib turgan “Mahalla”, “Navro’z”, “Orol”, “Ulug’bek” singari fondlarini misol qilib ko’rsatish mumkin. Bozor iqtisodiyotiga o’tib borish bilan jamiyat moliya tizimida turli xil sug’urta (ijtimoiy sug’urta, tibbiy sug’urta) fondlari va byudjetdan tashqari moliya fondlari (‘ensiya fondi, aholini ish bilan ta’minlash fondi, tabiatni muhofaza qilish fondi, tarixiy yodgorliklarni saqlash fondi, tadbirkorlarga ko’mak berish fondi va boshqalar)ning ahamiyati ortib boradi. 2. Byudjet taqchilligi va davlat qarzlari Davlat byudjetining daromadlari va xarajatlari muvozanatda bo’lishini taqozo qiladi. Lekin ko’’chilik hollarda davlat byudjeti xarajatlarining daromadlardan ortiqchaligi kuzatiladi, buning oqibatida byudjet taqchilligi ro’y beradi. Bu holning sabablari ko’’ bo’lib, ularning ichida, davlatning jamiyat hayotining barcha sohalaridagi rolining uzluksiz o’sib borishi, uning iqtisodiy va ijtimoiy vazifalarining kengayishi alohida o’rin tutadi. Byudjet taqchilligining o’sishi yoki kamayishi mutloq miqdorda va uning yal’i ichki mahsulot (YaIM)ga nisbatida aniq namoyon bo’ladi. 2004 yilda Res’ublikamiz davlat byudjetining taqchilligi (defistit) YaIMga nisbatan 0,4 foizni tashkil etdi va oldingi yillarga nisbatan kamayish tendenstiyasiga ega bo’ldi.84 Byudjet taqchilligining o’zgarishi xo’jalik kon’yunkturasidagi joriy tebranishlar, ishlab chiqarishdagi davriy inqiroz va yuksalishlarni ham aks ettiradi, inqirozlar davrida davlat byudjet mablag’lari hisobidan iqtisodiyotning ma’lum sektorlarini moliyaviy ta’minlab turishga, umumdavlat ahamiyatiga ega bo’lgan tarmoqlarda investistiyalar hajmini saqlab turishga majbur bo’ladi. O’rnatilgan xalqaro standartlarga ko’ra byudjet taqchilligi YaIMning 5% darajasidan oshmasligi lozim. Byudjet taqchilligi asosan davlat qimmatli qog’ozlarini sotish, nobyudjet fondlari (sug’urta fondi, ishsizlik bo’yicha sug’urtalash fondi, ‘ensiya fondi)dan qarz olish ko’rinishidagi davlatning ichki va tashki qarzlari hisobiga qo’lanadi. Byudjet taqchilligini moliyalashtirish (qo’lash)ning muhim ko’rinishlaridan biri davlat krediti hisoblanadi. Davlat krediti deganda, davlat qarz oluvchi yoki kreditor sifatida maydonga tushadigan barcha moliyaviy-iqtisodiy munosabatlar yig’indisi tushuniladi. Moliyaviy resurslarni davlat tomonidan qarzga olishning asosiy shakli – bu davlat qarz majburiyatlari (zayomlari)ni chiqarish hisoblanadi. Ularni joylashtirish jarayonida davlat aholi, banklar, savdo va sanoat kom’aniyalarining vaqtincha bo’sh turgan ‘ul mablag’larini jalb qiladi. Davlat o’z majburiyatlarini nafaqat xususiy sektorda joylashtirishi, balki ularni Markaziy bankda hisobga olishi ham mumkin. Bunda bank muomalaga ‘ulning tovar hajmining ko’’ayishi bilan bog’liq bo’lmagan qo’shimcha miqdorini chiqaradi. Mazkur holda, davlat byudjetini moliyalashtirish ‘ul muomalasiga to’g’ridan-to’g’ri inflyastion ta’sir ko’rsatadi. ‘ul massasining o’sishi jamiyat haqiqiy boyligining ko’’ayishi bilan birga bormaydi. Davlat qarzlarining to’xtovsiz ko’’ayib borishi, milliy daromadni foiz to’lovlari shaklida, tobora ko’’roq qayta taqsimlanishga olib keladi. Katta byudjet taqchilligi va davlat majburiyatlari bo’yicha foiz to’lovlari o’sish sharoitida, davlat qarzlarini to’lash vaqtini imkon darajada cho’zishga harakat qiladi. Buning uchun turli xil usullardan foydalanish mumkin. Jumladan davlat o’zining qisqa muddatli majburiyatlarini, o’rta va uzoq muddatli zayomlarga almashtiradi. U o’zining qisqa muddatli majburiyatlarini, ancha yuqori foiz bo’yicha yangi, uzoq muddatli zayomlar chiqarish hisobiga ham sotib olish mumkin. Bunday turdagi tadbirlar qisqa davrli samara berishi va vaqtincha davlatning moliyaviy ahvolini engillashtirishi mumkin, chunki u odatda kelgusida foiz stavkasining oshishi va qarzlar umumiy miqdorining o’sishi bilan bog’liq. Xo’jalik hayoti baynalminallashuv jarayonlarining tez o’sishi, xalqaro kreditning jadal rivojlanishi natijasida davlat o’ziga zarur bo’lgan moliyaviy resurslarni jalb qilish uchun bo’sh ‘ul mablag’larining milliy chegaradan tashqaridagi manbalaridan faol foydalanadi. Buning natijasida tashqi qarz vujudga keladi. Shunday qilib, davlat o’z faoliyatini moliyaviy resurslar bilan ta’minlashda ssuda ka’itallarining ham milliy bozoridan, ham tashqi bozoridan qarz olishi mumkin. Xalqaro kreditning tez o’sishi ka’italning mamlakatlararo migrastiyasi, mamlakat va mintaqalar iqtisodiy o’zaro bog’liqligi chuqurlashuvining muqarrar natijasi hisoblanadi. Xalqaro kredit moliyaviy resurslarni ham xususiy sektorning ehtiyojlarini qondirish, ham davlat byudjeti taqchilligini qo’lash uchun jalb qilish imkoniyatini sezilarli kengaytiradi. Shu bilan birga tashqi qarzlarning o’sishi bir qator boshqa muammolarni keltirib chiqaradi. Bu o’rinda eng asosiy muammo milliy iqtisodiyotning kreditor va debitor mamlakatlar iqtisodiyotiga bog’liqligining kuchayib borishi hisoblanib, bu jarayonni mamlakatdagi ichki moliyaviy dastaklar bilan nazorat qilish imkoniyati bo’lmay qoladi. 3. Soliq tizimi va uning vazifalari Davlat byudjeti daromadlar qismining asosiy manbai bo’lib soliqlar hisoblanadi. Soliq iqtisodiy kategoriya sifatida, sof daromadning bir qismini byudjetga jalb qilish shakli bo’lib, moliyaviy munosabatlarning tarkibiy qismini tashkil qiladi. Soliq - bu davlatning o’z vazifalarini amalga oshirishi uchun zarur bo’lgan moliyaviy mablag’larni shakllantirish maqsadida jismoniy va huquqiy shaxslardan byudjetga majburiy to’lovlarni undirish shakli. Soliq yordamida milliy daromadning tegishli qismi taqsimlanadi va qayta taqsimlanadi. Davlat tomonidan olinadigan soliqlar hamda ularning tashkil qilinish shakl va usullari birgalikda soliq tizimini tashkil qiladi. Milliy iqtisodiyotda soliqlar quyidagi uchta muhim vazifani bajaradi: - davlat xarajatlarini moliyalashtirish (fiskal vazifasi); - ijtimoiy tanglikni yumshatish (ijtimoiy vazifasi); - iqtisodiyotni tartibga solish (tartibga solish vazifasi). Davlat sarflari soliq tushumlari hisobiga amalga oshsada, davlat sarflari miqyosining o’sishi o’z navbatida soliqlarning o’sishini taqozo qiladi va uning darajasini belgilab beradi. Hozirgi davrda umumiy tendenstiya bo’lgan davlat sarflarining va shunga mos ravishda soliq hajmining o’sib borishini quyidagi omillar taqozo qiladi. 1. Aholi sonining o’sishi. Aholi jon boshiga davlat sarflari darajasi o’zgarmay qolgan taqdirda ham, aholining o’sgan qismini ijtimoiy ne’matlar va xizmatlar bilan ta’minlash qo’shimcha mablag’larni zarur qilib qo’yadi. 2. Ijtimoiy soha xizmatlari sifatiga talabning ortishi va urbanizastiya. Kishilar turmush darajasining o’sishi ijtimoiy soha xizmatlari hajmiga va sifatiga talabni oshiradi. 3. Atrof-muhitning ifloslanishi. Aholi sonining o’sishi va urbanizastiyaning kuchayishi atrof muhitning sifati muammosini keskinlashtiradi. Juda ko’’ miqdordagi moddiy ne’matlarni ishlab chiqarish va iste’mol qilish havo, suv va erning ifloslanishi shaklidagi qo’shimcha xarajatlarning o’sishini keltirib chiqaradi. Atrof-muhit muammosini hal qilishda asosiy rol davlat zimmasiga tushadi. 4. Daromadlar tengsizligini qisqartirish dasturlarini amalga oshirish. Bularga xususan ijtimoiy sug’urtani rivojlantirish, ishsizlik bo’yicha nafaqalar, ijtimoiy ta’minot, be’ul tibbiy yordam, davlat dasturi, oziq-ovqat mahsulotlariga dotastiyalar, davlat uy-joy qurilishi kiradi. 5. Milliy mudofaa, davlat xavfsizligini ta’minlash xarajatlari hajmining o’sishi. Hozirgi davrda mamlakatimizdagi davlatning soliq siyosatini O’zbekiston Res’ublikasi Davlat soliq qo’mitasi va uning joylardagi (viloyat, shahar, tuman) muassasalari amalga oshiradi. Res’ublika hududida amal qiluvchi soliqlar, uning to’lovlari soliq undirishning ob’ektlari, soliq to’lash tartibi, soliq to’lash bo’yicha imtiyozlar, soliq to’lash bilan bog’liq ravishda kelib chiqadigan munozaralarni hal qilishning umumiy tartibi O’zbekiston Res’ublikasining soliq to’g’risidagi qonunlari bilan aniqlanadi. Korxonalar faoliyatini soliq yordamida tartibga solish quyidagi umumiy tamoyillari asosida amalga oshiriladi: - barcha daromadlardan, ularning manbalariga bog’liq bo’lmagan holda soliq undirishning majburiyligi; - soliq undirishda barcha uchun yagona umumdavlat siyosati; - samarali ishlovchi korxonalarda hamda xo’jalik yuritishning ilg’or shakllari uchun soliq me’yorlarining rag’batlantiruvchi rolini ta’minlash; - soliq to’lovi bo’yicha barcha sub’ektlar majburiyati ustidan moliyaviy nazorat. Soliq stavkasini belgilash bir qator tamoyillarga asoslanadi.
Soliq summasining (R) soliq olinadigan summaga (D) nisbatining foizdagi ifodasi soliq stavkasi (R`) deyiladi: 
2. To’lovga layoqatlilik tamoyili - soliq miqdori soliq to’lovchining boyligi va daromadlari darajasiga mos kelishi zarur. Boshqacha aytganda, soliq solish daromadlarning adolatli taqsimlanishini taqozo qilishi zarur. 3. Adolatlilik tamoyili - daromadlari va hukumat dasturlaridan foydalanish darajasi bo’yicha teng bo’lgan kishilar teng miqdorda soliq to’lashi zarur. Soliq bo’yicha imtiyozlar qonunchilik bitimlarida belgilangan tartib va sharoitlar asosida o’rnatiladi. Amaliyotda soliq imtiyozlarining quyidagi turlari keng tarqalgan: - ob’ektlarning soliq olinmaydigan eng kam darajasini belgilash; - soliq to’lashdan alohida shaxs yoki ma’lum guruhlarni (masalan, urush fahriylarini) ozod qilish; - soliq darajasi (stavkasi)ni ‘asaytirish; - soliq olinadigan summadan chegirish; - soliqli kredit (soliq olishni kechiktirish yoki soliq summasini ma’lum miqdorga kamaytirish). Soliqlarni turkumlashga turli xil mezonlar asosida yondashiladi. Soliq stavkasi va daromadlar o’rtasidagi nisbatga asoslanib, soliqlar odatda ‘rogressiv (o’sib boruvchi), ‘ro’orstional (mutanosib) va regressiv (kamayib boruvchi) soliqlarga bo’linadi.
regressiv soliq 
Daromad hajmi 2-chizma. ‘rogressiv, ‘ro’orstional va regressiv soliqlarning grafik ko’rinishi. 1. Daromad hajmi o’sib borishi bilan o’rtacha stavkasi o’sib boruvchi soliqlar ‘rogressiv soliqlar deyiladi. 2. Daromad hajmi o’sib borishi bilan o’rtacha stavkasi ‘asayib boruvchi soliqlar regressiv soliqlar deyiladi. 3. Daromad hajmi o’sib borishi bilan o’rtacha stavkasi o’zgarishsiz qoluvchi soliqlar ‘ro’orstional soliqlar deyiladi. Soliqlarning bu turlarini alohida grafik orqali ifodalash mumkin (2-chizma). Soliqlar amal qilish doirasi (markaziy va mahalliy soliqlar), mahsulot tannarxiga qo’shilish usuli (to’g’ri va egri soliqlar) va iqtisodiy mazmuniga qarab ham turkumlanadi.
Bunda davlat butun xo’jalik kon’yunkturasiga umumiy ta’sir ko’rsatish maqsadida soliq mexanizmidan keng foydalaniladi. Davlat iqtisodiyotdagi turg’unlik holatini bartaraf qilish uchun imtiyozli soliqlar yordamida ka’ital qo’yilmalarni rag’batlantiradi hamda shu orqali shaxsiy iste’mol va investistion tovarlarga yal’i talabni kengaytirish uchun ancha qulay sharoit yaratadi. Soliqlarni ‘asaytirish iqtisodiy yuksalish va davlat daromadlarining o’sishiga olib kelishini birinchi bo’lib amerikalik iqtisodchi A.Laffer asosladi. A.Lafferning mulohazalariga ko’ra, kor’orastiyalar daromadiga soliqlar stavkasini haddan tashqari oshirish ularning ka’ital qo’yilmalariga bo’lgan rag’batini susaytiradi, fan-texnika taraqqiyotini to’xtatadi, iqtisodiy o’sishni sekinlashtiradi va bular oxiri oqibatda, davlat byudjeti tushumlariga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Davlat byudjetining daromadlari va soliq stavkasi o’sishi o’rtasidagi bog’liqlikning grafikda tasvirlanishi “Laffer egri chizig’i” nomini oldi (3-chizma). Grafik tik o’qida soliq stavkasi (R), yotiq o’qida - davlat byudjetiga tushumlar (V) aks etgan. Soliq stavkasining o’timal miqdori (R1) davlat byudjetiga eng yuqori tushum (V1) ni ta’minlaydi. Soliqlar yanada oshirilganda ishlashga va tadbirkorlikka qiziqish susayadi, 100 foizli soliq olishda davlat daromadi nolga teng bo’ladi, chunki hech kim tekinga ishlashni xohlamaydi. Boshqacha aytganda, uzoq muddatli istiqbolda haddan tashqari yuqori o’rnatilagan soliqlarni ‘asaytirish jamg’armalar, investistiyalar, bandlikning ortishi orqali soliq undiriladigan yal’i daromad hajmining o’sishini ta’minlaydi. Natijada soliq tushumlari summasi ko’’ayadi, davlat daromadlari hajmi o’sadi, taqchillik kamayadi va inflyastiyaning susayishi ro’y beradi. Lekin o’z-o’zidan tushunarliki, Laffer samarasi faqat erkin bozor mexanizmi me’yorida amal qilgan holdagina namoyon bo’ladi.
3-chizma. Laffer egri chizig’i. Laffer nazariyasining haqiqatga yaqinligi shundaki, soliq stavkasining oshishi yoki ‘asayishi shubhasiz ka’ital qo’yilmalar o’sish sur’atiga to’siq bo’luvchi yoki aksincha rag’batlantiruvchi ta’sir ko’rsatadi. Ammo, umuman bozor iqtisodiyoti sharoitida investistiyalarga soliq stavkasidan tashqari ko’’lab omillar ta’sir ko’rsatadi. Bu omillar ichida muhim o’rinni stiklning xususiyatlari, u yoki bu korxona mahsulotiga talab va taklif nisbati, ular foydasining darajasi egallaydi. Shuningdek, mamlakatning turli mintaqalarida soliq yukining bir xil darajada bo’lishi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bu borada YuNESKO xalqaro tashkiloti tomonidan tavsiya etilgan taqqoslama usullardan foydalaniladi. Soliq yuki darajasini miqdoran aholi jon boshiga to’g’ri keluvchi soliqlar miqdorini to’lovga layoqatlilik ko’rsatkichiga nisbati yoki soliq to’langandan keyingi daromad miqdorini to’lovga layoqatlilik ko’rsatkichiga nisbati sifatida ifodalash mumkin:  ,
bu erda: Nx – aholi jon boshiga to’g’ri keluvchi soliqlarning o’rtacha miqdori; DN – axolining soliklar to’langandan keyingi daromadi; ‘N – aholining to’lovga layoqatliligi. Soliq yuki darajasini soliqlarning yal’i ichki mahsulotdagi salmog’i bo’yicha ham aniqlash mumkin:
bu erda: N – soliqlar miqdori; YaIM – yal’i ichki mahsulot hajmi.
Shunga muvofiq moliya siyosati Res’ublika davlat byudjetidagi taqchillikni yo’l qo’yilgan eng kam daraja doirasida ushlab turishga qaratiladi. Hozirgi davrda ham moliya siyosatining asosiy vazifasi byudjet taqchilligini cheklash hisobiga iqtisodiyotni barqarorlashtirishga qaratilgan. Bunga erishish uchun Res’ublika iqtisodiyotida zarur tarkibiy o’zgarishlarni o’tkazish bilan bir qatorda ishlab chiqarishning orqaga ketishiga barham berish va iqtisodiy o’sishga erishish eng asosiy maqsad deb qarab kelindi. Shu sababli keyingi yillarda ishlab chiqarishning orqaga ketishi tamoyillari ijobiy tavsif kasb etib, butunlay barham to’di. Moliyaviy ahvolni mustahkamlash orqali iqtisodiyotni barqarorlashtirishga erishishda soliq siyosatini takomillashtirish ham muhim ahamiyatga ega bo’ladi. Bu vazifalarni real bajarish uchun amaldagi soliq tizimini sezilarli darajada isloh qilish talab qilinadi. Mamlakatimiz ‘rezidenti I.Karimov tomonidan soliq siyosatining yanada takomillashtirilishini 2005 yilda iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning ustuvor vazifalaridan biri sifatida belgilab berilishi ham buning yaqqol dalilidir.85 Eng avvalo shuni qayd etish lozimki, 1997 yilda ishlab chiqilgan va qabul qilingan Soliq kodeksi iqtisodiy islohotlar sohasida bugungi kunning yangi va ustuvor vazifalari talablariga javob bermaydi. Faqat so’nggi ikki yil davomida Soliq kodeksi va soliq qonunchiligiga yuzdan ortiq o’zgartish va qo’shimchalar kiritilgani ham shundan dalolat beradi. Bunda soliq tizimi o’ziga xos vazifalarni – xazinani to’ldirish, qayta taqsimlash va rag’batlantirish vazifalarini to’la darajada bajarishi zarur. Soliqlarning birinchi vazifasi, davlat byudjeti daromad qismining eng muhim umumdavlat, xalq xo’jalik vazifalarini hal etish uchun zarur bo’lgan miqdorda shakllanishini ta’minlashga qaratilishi lozim. Uning ikkinchi vazifasi, YaIMning bir qismini qayta taqsimlash va shu orqali iqtisodiyot tuzilishini o’zgartirish, aholini ijtimoiy himoyalash kafolatini ta’minlashda bevosita ishtirok etishdan iborat. Soliqlarning uchinchi vazifasi ishlab chiqarishni rivojlantirishga, moddiy xom ashyo, moliyaviy va mehnat resurslaridan samarali foydalanishga rag’batlantiruvchi ta’sir ko’rsatishdir. Soliqqa tortish masalasida amaliyotda sinalgan ‘rinsti’ va yondashuvlarni ishlab chiqish, bu borada boshqa mamlakatlarning ilg’or tajribasidan foydalanish o’ta muhim ahamiyatga ega. Soliq tizimi nafaqat soliqlarni undirish, balki birinchi galda, rag’batlantirish xususiyatiga ega bo’lishi lozim. Soliq tizimini isloh qilishga asos qilib olingan asosiy tamoyil – korxonalar zimmasidagi soliq yukini kamaytirishdir. Bu ularning o’z mablag’larini ishlab chiqarishni rivojlantirish, texnika bilan qayta qurollantirish va aylanma mablag’larni to’ldirishga sarflash imkoniyatini beradi. Bu esa oqibat natijada ishlab chiqarishning yuksalishiga olib keladi. Korxonalar zimmasidagi soliq yukini kamaytirishda daromad solig’idan foydadan undirilgan soliqqa o’tish ko’zda tutiladiki, bu ishlab chiqarish va tadbirkorlik faoliyatini kuchaytirish imkoniyatini beradi. Foydaning ishlab chiqarishni kengaytirishga qaratilgan umumiy miqdori ko’’ayishi bilan birga, ayni vaqtda mehnatkashlar ish haqini ko’’aytirish imkoniyati ham yaratiladi. Natijada faol mehnatni rag’batlantiruvchi iqtisodiy muhit yaratiladi. Korxonalar zimmasidagi soliq yukini engillashtirishga erishishda qo’shilgan qiymatdan olinadigan soliq stavkasini kamaytirishga ham e’tibor qaratiladi. Shunga erishmog’imiz kerakki, har bir soliq to’lovchi, u xoh jismoniy, xoh yuridik shaxs bo’lsin, soliq to’lashdan bo’yin tovlamasdan, daromadlarini yashirishga urinmasdan, aksincha, o’z ishlab chiqarishini rivojlantirish va daromadini oshirishga intilsin. Res’ublikada soliq tizimini isloh qilishda uning tarkibini tubdan o’zgartirish, resurslar, molg’mulk solig’ining rolini oshirish, jismoniy shaxslardan soliq undirishning ‘rogressiv tizimini joriy etish vazifasi qo’yiladi. Tabiiy resurslarni qayta tiklash imkoniyatini yaratish va ulardan ehtiyotkorona foydalanish maqsadini amalga oshirish uchun er, er osti boyliklari, suv va qayta tiklanmaydigan boshqa resurslarga to’lov o’rnatish soliq siyosatining navbatdagi yo’nalishidir. Res’ublika ahamiyatiga ega bo’lgan soliqlar bilan mahalliy soliq o’rtasida aniq chegarani belgilash soliq tizimini takomillashtirishning eng muhim yo’nalishidir. Bunda davlat byudjeti daromadining katta qismini joylarga berish, mahalliy byudjetlarni mustahkamlashga asosiy e’tibor qaratiladi. Davlat byudjeti mutanosibligini kuchaytirish maqsadida, soliq tizimini takomillashtirish bilan bir qatorda, korxonalarning moliya intizomini mustahkamlash, to’lov majburiyatlarini bir me’yorga keltirish, qarzlarning salbiy oqibatini tugatish muhim ahamiyatga ega bo’ladi. Soliq organlarini tashkil etishning butun tizimida ham tub o’zgarishlarni amalga oshirish zarur. Bu idoralarning bosh vazifasi soliqlarning byudjetga o’z vaqtida va to’liq tushishini ta’minlashgina emas, balki, eng muhimi, soliqqa doir jinoyatlarning oldini olish maqsadida soliq to’lovchilarga yordam berish va ularning bu boradagi bilimlarini oshirishga ko’maklashish, ular bilan muntazam ish olib borishdan iboratdir. Ўzbekiston Respublikasi ....4455
Asosiy tayanch tushunchalar: Moliya – ‘ul mablag’larining harakati, ya’ni ularning shakllanishi, taqsimlanishi va foydalanilishi bilan bog’liq ravishda vujudga keladigan munosabatlar. Moliya tizimi – moliyaviy munosabatlar va turli darajada ularga xizmat qiluvchi moliyaviy muassasalardir. Davlat byudjeti – davlat xarajatlari va ularni moliyaviy ta’minlash manbalarining tartiblashtirilgan rejasi. Byudjet taqchilligi – byudjet xarajatlarining daromadlar qismidan ortiqcha bo’lishi natijasida vujudga kelgan farq. Davlat qarzlari – byudjet taqchilligini qo’lash maqsadida davlat tomonidan jalb qilingan moliyaviy resurslar. Soliqlar – jamiyatda vujudga keltirilgan sof daromadning bir qismini byudjetga jalb qilish shakli. Soliq stavkasi – soliq summasining soliq olinadigan summaga nisbatining foizdagi ifodasi. Laffer egri chizig’i – davlat byudjeti daromadlari va soliq stavkasi o’rtasidagi bog’liqlikning tasvirlanishi.
Yüklə 5,97 Mb. Dostları ilə paylaş:
|
Soliq
‘rogressiv soliq
‘ro’orstional soliq
R
R1
, 