Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент молия институти сиртқи факултет молия-кредит кафедраси

4.Forvard muddatlari va svop shartnomalari
Jahon valyuta bozorlarida forvard operastiyalarining salmoqli hajmi 1 yilgacha bo’lgan standart davrlar – 1, 2, 3, 6 oy va 1 yillik muddatlarga tuziladi (95% dan ortig’i). Ularga valyutalashning to’g’ri sanalari mos keladi. Masalan, agarda bugun 15 iyulda (spot 17 iyulda) autrayt bitimi 2 oylik muddatga tuzilsa, valyutalash sanasi aynan 17 sentyabrga to’g’ri keladi (mazkur sanalar bayram yoki dam olish kunlariga to’g’ri kelib qolmasligi sharti bilan).
Agar standart muddatlardagi autrayt forvard bitimini tuzishda spot sanasi oyning oxirgi kuniga to’g’ri kelsa, bu holatda valyutalash sanasini aniqlashda oyning so’nggi sanasi qoidasi («end of month rule») dan foydalaniladi. Masalan, agar 2 oylik autrayt bitimi 26 fevralda tuzilgan va spot sanasi 28 fevralga to’g’ri kelgan bo’lsa, valyutalash sanasi 30 aprelga to’g’ri keladi (28 aprelga emas).
Agar forvard shartnomasini bajarish 1 oy ichida (1 kun, 1 hafta, 2 hafta) amalga oshiriladigan bo’lsa, bunday bitimlar qisqa muddatga tuzilgan deb hisoblaniladi.
Biroq bank mijozlari ko’pincha tuzadigan forvard bitimlarining valyutalash sanalari standart muddatlarga mos kelmaydi (masalan, 40 kunlik autrayt bitimi). Bunday hollarda bitimlar nostandart sanalar, ya’ni «siniq sanalar» (broken dates)ga ega deb hisoblaniladi. Bunday sanalardagi bitimlarni tuzadigan dilerlar shuni e’tiborga olishlari kerakki, standart muddatli operastiyalar bozoriga nisbatan mazkur operastiyalar bozori kam likvidli hisoblanadi va pozistiyani yopish, shuningdek, kontrbitimni o’tkazish uchun mos kontragentni topish qiyin bo’lishi mumkin.
Quyidagi 1.-jadvalda forvard operastiyalari jahon aylanmasining muddatlari bo’yicha salmog’i keltirilgan. Undan ko’rinib turibdiki, qisqa muddatlarga tuzilgan muddatli bitimlarning ulushi tobora kamayib bormoqda. Forvard konversion operastiyalari valyuta risklarini sug’urtalashda, shuningdek, chayqovchilik operastiyalari uchun ham keng qo’llaniladi.
1-jadval.

Masalan, turli valyutalardagi tushumlarga ega bo’lgan tashqi savdo tashkilotlari valyuta kurslarining o’zgarishi riskidan himoyalanish maqsadida forvard shartnomalaridan foydalanadilar. Misol sifatida, Rossiyaning neft qazib chiqaruvchi kompaniyasi neft va neft mahsulotlarini xorijga eksport qiladi va hisob-kitobni AQSh dollarida amalga oshiradi. Shu bilan bir vaqtda u davriy ravishda Germaniyadan zarur quvurlar, qazib chiqarish uskunalarini va butlovchi qismlarni sotib oladi (evroda). Demak, kompaniya bir valyutada eksport tushumlariga, boshqa valyutada esa to’lov majburiyatlariga ega. Agar kompaniyada neftni sotish va quvurlarni sotib olishning aniq rejasi mavjud bo’lsa, u evroning dollarga nisbatan kursining noqulay o’zgarishidan sug’urtalanishi mumkin, bunda u kelajakda, ya’ni Germaniyadan qurilmalarni sotib olish paytida dollar evaziga evroni sotib olish bo’yicha shartnoma tuzadi. Shuningdek, kelajakdagi almashuv kursining qanday bo’lishini bilgan holda kompaniya o’zining kelajakdagi xarajatlarini hisoblashi va to’g’ri investistion va narx siyosatini qo’llashi mumkin.
Forvard bitimlarida maxsus forvard kursi qo’llaniladi va bu kurs odatdagi spot kursidan farq qiladi. Forvard kursining shakllanishi mamlakatning olib boradigan valyuta siyosati, valyuta cheklovlarining mavjudligi va forvard bozorining likvidligiga bog’liq bo’ladi. Jahon amaliyotida valyutaning forvard kursini belgilashning ikki usulini ajratib ko’rsatish mumkin:

1. 
   Klassik (an’anaviy) usul – ikki valyuta bo’yicha foiz stavkalari o’rtasidagi farqi asosida hisoblash. Bu usul xalqaro moliyaviy bozorlarda valyuta cheklovlari mavjud bo’lmagan va likvidli bozorlarga ega bo’lgan valyutalar uchun qabul qilingan (masalan, USD/JPY, EUR/USD va b.).
   
2. 
   Spot kursining kelajakdagi o’zgarishi borasidagi kutishlarning chiziqli ekstrapolyastiya usuli asosida forvard narxining shakllanishi. Bunda bozor ishtirokchilari forvard kursiga spot kursining muayyan vaqt o’tganidan keyingi ko’rsatkichi sifatida qarashadi. Mazkur usul ayirboshlashda ba’zi cheklovlarga ega bo’lgan valyutalar uchun xususiyatlidir.
   

Ko’pchilikda shunday savol tug’ilishi mumkin: nima uchun spot va forvard
kurslari bir-biridan farq qiladi va nima uchun konversion bitim tuzilgan spot
kursi bo’yicha forvard bitimini ham amalga oshirish mumkin emas?
Spot va forvard kurslarining farqlanishining turli sabablari mavjud bo’lib, ulardan eng asosiysi, bu ikki valyutadagi depozitlar foiz stavkalarining o’zaro farq qilishidir.
Svop (ingl. "swap", "swop") - almashuv, almashtirish ma'nosini bildiradi. Svop operatsiyasi bu, hisob-kitob sanalari turlicha bo’lgan, taxminan teng hajmdagi xorijiy valyutani bir vaqtning o’zida sotilishi va sotib olinishidir. Svop valyuta operatsiyasi bo’lib, valyutani "spot" shartlari asosida, milliy valyuta evaziga sotib olinishi va keyinchalik uni qayta sotib olinishini ko’zda tutadi. Demak, svop operatsiyasi bu, valyutani miqdor jihatidan teng summalarga, ular bo’yicha hisob-kitoblarni turli sanalarda amalga oshirish sharti bilan, bir vaqtning o’zida sotib olinishi va sotilishidir. Svop bu, valyutani so’nggi sotuv kafolati bilan vaqtinchalik sotib olishdir.
Amaliyotda svop, bir vaqtning o’zida, valyuta almashuvi bilan bog’liq ikki alohida shartnomaning imzolanishini ko’zda tutadi. Bu shartnomalar qarama-qarshi yo’nalishlar va turli hisob-kitob sanalariga ega. Mazkur shartnomalarning biri bo’yicha birinchi valyuta ikkinchi valyuta hisobiga, ma'lum bir sanada yetkazib berish sharti bilan sotib olinadi. Ikkinchi shartnoma bo’yicha esa birinchi valyuta ikkinchi valyutaga, boshqa sanada yetkazib berish sharti bilan sotib yuboriladi.
Svop valyuta operatsiyalarini ko’p qollarda banklar amalga oshiradi. Bunda ikki bank o’rtasida ikki valyuta bilan almashuv ma'lum bir davrda bo’lib, shartnoma oxirida dastlabki valyutalar banklarga qaytariladi. Valyutalar bilan almashuv bir vaqtning o’zida tuziladigan, ammo valyutalarni turli sanalarda yetkazib berilishi ko’zda tutilgan ikki qarama-qarshi shartnoma shaklida amalga oshiriladi: "spot" bir shartnoma bo’yicha va "forvard" boshqa shartnoma bo’yicha. Buning natijasida ikkala bank ham "spot" shartlari asosida sotib olingan valyutani to u "forvard" shartlari asosida sotilgunga qadar o’z ixtiyoriga oladi. Barqaror iqtisodiyot va kapitallarning erkin harakati sharoitida forvard bozoridagi baholar foizlar farqlariga bog’langandir. Forvardli (hisob-kitob qilingan) kurs quyidagiga teng bo’ladi:
F = (1+a) / (1+L) * S ,
bu yerda: F - valyutaning forvardli kursi;
S - valyutaning "spot" kursi;
a - banklararo kredit bo’yicha foiz stavkalari;
L - Libor stavkasi (London banklararo stavkasi).
Misol. AQSh dollarining joriy "spot" kursi 30 RUR (Rossiya rubli)ni tashkil etadi. Banklararo kreditlar bo’yicha foiz stavkasi yillik 12 foizdan to 16 foizgacha tebranib turibdi. Bu holda yillik foiz stavkasi 16 foiz va LIBOR stavkasi yillik 3,16 foizga teng bo’lganda AQSh dollarining 3 oylik forvard kursi: 0,29 ni tashkil etadi: