‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

O g ‘za k i  n u tq   qadim gi  o d am   u ch u n   shunchaki  b ir  n u tq   em asdi.  U 
ja m iy a t  va  ta b ia tn i  o ‘rganish  usuli,  falsafa,  adabiyot,  tarix,  siyosatshunoslik, 
e stetik a,  e tik a   o 'm in i  ham   bosgan.  Qobiliyatli  shoirlar  va  notiq lar  yuz 
m in g lab   s o ‘z   va baytlam i  yodlab  ay ta  olardilar.  K o‘p  h ollarda  qabila,  urug‘, 
h a tto   d a v la t  rahbarlari  h am   sh u n g a   qo d ir  edilar  va  b a ’zida  shu  tufayli 
s a rd o r  b o ‘lganlar.  Turkiy  xalq  vakillarining  notiqlik  m ahorati  haqidagi 
fikrlar  h a m   tarixiy  m anbalarda  te z - te z   uchrab turadi.
Q a d im g i  Sharqda  hozirgi  ju m alistik ag a  oid  yana  b ir  xususiyat  bor  edi. 
U n i  v aq ti-v aq ti  bilan  so‘zlan ad ig an   davriy  nutq  deb  nom lasak,  to ‘g ‘ri 
b o ‘ladi.  B un d ay   nutqlam ing  xususiyatlari  sh undan  iborat  ediki,  ular 
m a ’lu m   b ir   vaqtda  takrorlanib  tu rad ig an   m uddatli  yig'ilishlarda,  masalan, 
k u n n in g   belgilangan  vaqtida  o m m a g a   so ‘zlanar  va  k o ‘pchilikni  qiziqti- 
rad ig an   savollarga  javoblam i  aks  ettira r  edi.  D avriy  n utqlar  bugungi 
ju rn a listik   axborotga  o'xshab,  qisqalik,  aniqliq,  m uam m olilik,  ommaviylik, 
te zkorlik,  publitsistik  ta ’sirchanlik  va  boshqa  shu  kabi  sifatlarga  ega edi.
B
u it o
 
o g ‘zaki  nutqning  kishilik  tarixidagi  aham iyati  sh u   q ad a r  kuchli 
b o ‘lganki,  u   vujudga  kelganidan  hozirgacha  o dam lar  to m o n id an   yaxshi 
qab u l  q ilib   kelinm oqda.  H atto ,  y o z m a   nutq  paydo  b o'lganidan  keyin  ham  
o g 'z a k i  s o ‘z   unga  bem alol  raq o b atd o sh   bo ‘la  olgan,  radio  va  televidenie 
k a sh f etilg a n id a n   keyin  esa,  u m u m a n ,  o ‘zib  ketdi.
V a  n ih o y a t,  og‘zaki  ravshan  s o ‘z   haqida  yana  b ir  kuzatuv.  Zam onaviy 
Y ev ro p ad a  k o ‘plab  m utaxassislar  ju m a listik an i  ikkinchi  eng  qadim iy  kasb 
deb  a ta sh a d i,  shunday  sarlavhali  k ito b   ham   chiqqan.  S harqda  esa  a n ’analar 
b o sh q a ch a .  B izning  o ta-b o b o larim iz  barchaga  kerakli  haqqoniy  yangilik, 
yangi  s o ‘z,  zam onaviy  axborotni  o lib   kelgan  odam ni  oldin  ham   hurm atlab 
kelgan  va  h o zir  ham   shunday.  P ay g ‘am bar  degan  so‘z   aslida  yangilik 
x ab a rch isi  m a ’nosini  anglatadi.
M u siq a li  kommunik&tsiya.  E ng  a w a lo ,  shuni  aytish  kerakki,  qadim iy 
S harq  x alqlari  u chun  sh e ’r   bilan   ashula  o ‘rtasida  deyarli  farq  yo‘q  edi, 
c h u n k i  u la m in g   sh e ’riyati  o d a td a   q o 'sh iq   shaklida  aytilardi.  Eng  qizig'i 
sh u n d a k i,  ashulaning  paydo  b o ‘lishi  ham   davriylik  bilan  bog‘liq.  Bu 
d avriylikni  m arom ,  ritm   deb  atasak ,  to ‘g ‘ri  boMadi,  chu n k i  b unday  dav­
riylik  n afa q a t  vaqt,  balki  sh u  b ilan   birga  harakatlar  ketm a-ketligi  bilan  ham  
c h a m b a rc h a s  bog‘liq  edi.  Q  o ‘shiq  ham ,  boshqa  ixtirolar  kabi,  tabiatga 
o ‘x sh a tm a ,  raqsda  yow oyi  h ayvon,  parrandaga  taqlid  qilish,  qadim iy 
m e h n a t  q u ro lin i  yasash  (m asalan,  toshni  charxlash)  va  shu  kabi  ishlar 
bajarish  paytidagi  harakatlar  taqlidi,  ta k ro ri natijasida  kashf etilgan.
Q o ‘sIiiq  turlarining  ayrim larini  keltiraylik.  U lar  sirasiga  ov,  harbiy, 
d iniy,  m e h n a t  haqidagi,  sevgi,  to ‘y,  m otam ,  tantanali,  epik,  qahram onlik, 
m avsum iy,  m aishiy,  kasbiy,  b ir  ovozli,  ko‘p  ovozli  va boshqa  q o 'sh iq   turlari 
kiradi.  M a ’lum ki,  diniy  m atnlar,  m ifologiya  va  epos  eng  a w a lo   q o ‘shiq 
sifatida  yaratilgan.
T a ’sirc h a n   om m aviy  k om m unikatsiya  vositasi  b o ‘lgan  q o 'sh iq   xalq 
o 'rta s id a   kerakli  ijtim oiy  fik m i  shakllantirishda  m uhim   aham iyat  kasb
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

etgan.  Bekorga  qadim iy  Xitoy  im p erato rlari  m ilo d d an   aw algi  II  asrda 
Yuefu  deb  atalgan  musiqaviy  davlat  m uassasasi  (palatasi)ni  tuzm agan. 
U shbu  palata  xizm atchilariga  xalq  ashulalarini  yig'ish  va  ular  tahlili  orqali 
om m a  kayfiyatiiii  o ‘tganish  vazifaiari  yuklatilgan  edi.  Yuefu  kitobi  h o z ir 
ham   qadim iy  X itoy«adabiyotining  yorqin  n a m u n ala rid an   b in   hisoblanadi. 
Q o 'sh iq lar  aytishuv  ko'rinishidagi  bah slar  bugungj  sharqiy  xalqlam ing 
to'ylarida  h a m   keng u rf bo'lgan.
X ronologik jih a td a n   qadimiy  Sharq  ash u lalari  tarixi  shu  q adar  uzoqki, 
b iror  bir  o lim   uning  boshlanishi  m a n a  s h u   vaqtga  to 'g 'ri  keladi,  d eb  
aytolm aydj.  A sosan  o ‘sha  vaqtlarda  yozib  olinganliklari  tufayli  vaqti  a n iq - 
langan  q o 'sh iq la r  m iloddan  4—3  m ing  yillar  ilgari  M esopotam iyada  yuzaga 
kelgan.
M usiqa  asboblariga  kelganda,  u la r  q a to rid a   doira,  d o 'm b ira,  zang, 
n o g 'o ra,  kam ay-surnay,  ud,  chang,  q o ‘ng ‘iro q   va  boshqalarni  sanash  m u m - 
kin.  U lar  turli  xom ashyolardan  tayyorlangan.  M asalan,  shaqildoq  birinj 
(bronza),  y og'och,  loy,  pilla,  tem ir,  teri,  to sh ,  qovoq  kabi  m ateriaU ardan 
yasalgani  h aq id a  m a ’lumotlar mavjud.
Belgiii  komraunikatsiyalar.  B unday  kom m unikatsiyalam i  to ‘rt  xilga 
b o'lish  m um kin:  signalli,  buyumli,  b u y u rtm a   naqsh  va  bosm a.  Signalli 
kom m unikatsiya  haqida  kirish  bobida  g ap irg an   edik.  Endi  keyingi  tu rlarg a 
o'tam iz.
Buyumli 
kommunikatsiya. 
B uyum li 
kom m unikatsiya  deb, 
k eng 
o m m aning  b iro r  b ir  tanish  buyum   o rq ali  kerakli  axborotga  ega  b o ‘lishiga 
aytiladi.  B un d ay   buyum lam ing  k o 'rin ish la ri  cheksiz.  Biz  ulardan  faq at 
qadim iy  S harqda  ommaviy  k o m m unikatsiyalar  u chun  keng  ishlatilgan 
turlariga  q isqacha  tavsif beramiz.  B ular  —  aso  (podshohlik  belgisi),  m axsus 
bog‘langan  belbog1,  bilaguzuk,  yengdagi  b o g 'ic h ,  kamar,  bosh  kiyim i, 
m aijon,  shaxsiy  yoki  jamoaviy  m ulk  belgisi,  q im m atbaho  tosh  (n e frit)d a n  
yasalgan  buyum lar,  m unchoq,  tam g'a,  ta n g a,  gultoji,  tum or,  uzuk,  sh o d a , 
ukpar va  hokazo.
M asalan,  ukning  rangi,  uzunligi,  uchliligi,  dum i,  qanoti,  q ilin g an  
m aterialiga  qarab  qadim iy  odam lar  b ir  d u n y o   axborotga  ega  b o ‘lardilar. 
M a ’lum   b ir  k o ‘rinishda  yasalgan  m a ijo n ,  m u n c h o q   va  uzuklar  b a x t 
keltirishiga  kishilar  hozir  ham  ishonadilar.  H in d isto n d a  mavjud  b o 'lg a n  
eng  past  tab aq a  odam lari  («tegib  b o ‘lm aydigan»lar)  o ‘z  kiyim larida  m a x su s 
belgi  bilan  yurishlari  shart  edi.  K o‘p  jo y la rd a   ish  qurollari,  mollar,  quÜ ar  va 
hatto  xotinlarga  maxsus  belgi  bosilardi,  tu rk iy   xalqlar  va  m o 'g 'u llar  b u n d a y  
bosm alarga  keyinchalik  «tamg‘a»  n o m in i  berganlar.  Pul  vazifasini  e s a  
maxsus  chig‘anoqlar,  qim m atbaho  to sh lar,  tilla,  kum ush,  turli  h a y v o n - 
lam ing  tishlari,  guruch,  yong'oq,  te m ird a n   yasalgan  ish  qurollari,  a y rim  
terilar,  tuz,  m a tjo n la r bajarib  kelgan.
U zuk  bilan   bog'liq  bir  tarixiy  v o q ea  saqlangan.  Assuriya  p o d s h o h i 
Salm anassar  I  ning  o ‘g‘U  T u k u lti-N in ib   shaxsiy  m u h r  bosm a  u c h u n   o ‘z  
nom i  va  unvo n lari  o'yilgan  uzuk  y asattirad i.  V oqea  m iloddan  a w a lg i
www.ziyouz.com kutubxonasi

---