‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

tax m in an   1300-yilda  s o d ir  b o ‘lgan.  Ko‘p   vaqt  o ‘tib   bobüliklar  bilan  bo ‘lgan 
u rushda  uzuk  raq ib lar  q o ‘liga  tushib  qoladi  va  g 'o lib la r  uni  o ‘z  vatanlariga 
ta n ta n a   bilan  olib  ketishadi.  600  yildan  keyin  A ssuriyaning  yangj  podsliohi 
Sennaxerib  y an a  b o b illik la r bilan jang qiladi  va  g ‘alabaga  erishgach,  uzukni 
qaytarib  olib  k elark an ,  v oqeani  Assuriya  podshohlari*yilnom asiga  kiritishni 
buyuradi.
E ndi  o ‘Icham   jih a td a n   kattaroq  buyumlarga  o ‘tam iz.  Q adim iy  M isrda 
m iloddan  28  asr  o ld in   p o dshohlik  qilgan  Jo se r  eh ro m id a  katta  m ahorat 
bilan  barpo  etilg a n   25  m ingta  ganchli  idish  joylashtirilgan.  U shbu 
idishlarda  tu rli  xil  n a q s h la r  va  yozuvlar  bor.  M ilo d d an   aw a lg i  XIV   asrda 
yashagan  m a sh h u r  M isr  m alikasi  N efertitining eri  A m enxotep  IV b o ‘yi  uch 
m etrd an   o rtiq   yuzta  n a q s h in d o r  haykal  yasattirgan.  1987-yilda  Turkiyadagi 
K ash  shahri  yaqinida  q ad im   zam onlarda  c h o ‘k kan  kem adan  N efertitining 
shaxsiy  tillo  m u h ri  k o ‘tarildi.  N efertitining  q u m to sh d an   o ‘yib  yasalgan 
bosh  tasviri  esa  u c h   m in g   yildan  keyin  topilib,  bugungi  kunda  qadim iy 
d unyo  buyuk  e stetik asin in g   eng  m o ‘tabar  nam u n alarid an   biri  hisoblanadi. 
M ism i  boshqargan  m a lik a   X atshepsut  (m iloddan  aw a lg i  1540—1481 -yiliar) 
buyru g 'i  bilan  yirik  ibodatxonalardan  birida  200  ta d an   ortiq  haykal 
joylashtirilgan.
Ibodatxona  va  e h ro m la r  ham   o ‘z  m ahobatli  k o ‘rinishi  va  bezaklari 
bilan  keng  om m aga  m a ’lu m   bir axborot  berib  turishi  tabiiy.  Shuning  uchun 
q adim iy  Sharq  m a m la k atlarid a  bunday  yodgorliklar  hasham atli,  ulug'vor 
ta rz d a  qurilgan.  B alandligi  2 0 - 3 0   metrlik  ib odatxonalar  odatiy  hol  edi. 
X eops  piram idasini  h a m   eski  zam onlardagi  diniy,  hozirgi  m adaniy  kom - 
m unikatsiya  n a m u n asi  d e b   hisoblasa  bo‘ladi.  M a ’lumki,  uning  balandligi 
146,6  m etr.  M a zk u r  e h ro m n in g   bunyod  etilishiga  h a r  biri  2,5  tonnalik 
2,3  m in  d ona  to sh   ishlatilgan.  Ushbu  qurilishda  84  m ing  kishi  20-yil 
davom ida  band  b o ‘lgan.
Bosm a  belgilar.  Ju m alistik an in g   asosiy  xususiyatlaridan  biri  ko ‘p 
nusxalilik  ekanligiga  h e c h   kim da  shubha  yo ‘q.  Shu  nuqtayi  nazardan 
qadim iy  S harqda  keng  tarq alg an   eng  dastlabki  buyum lardan  biri  m uhrdir. 
X aldeya,  Assuriya,  B obil,  E ro n ,  Hindiston,  X itoy  va  boshqa joylarda  b u n ­
d ay   narsalar  ko ‘plab  topilgan.  Mutaxassislar  fikricha,  m ohirlik  bilan 
yasalgan  ilk m u h rla r  m ilo d d a n   aw algi  6*mingyillikda  p aydo  b o lg a n .  Aslida 
esa,  yog‘och  yoki  to s h d a n   tayyorlangan  shaxsiy  va  jam o av iy   m uhrsim on 
buy u m lar  b u n d an   o ld in   h a m   eng  qadimiy  o d am lar  to m o n id an   ishlatilgan 
desak,  xato  qilm agan  b o ‘Iamiz.
M a ’lum   b ir shakl  va  rasm n i  bosm a usulda  chiqarish  -  jum alistikaning 
fazilatlaridan  biri  hiso b lan ad i.  Q adim iy  Sharqda  bosm a  yo ‘l  bilan  nusxalar 
olish  h am   keng  u r f   b o ‘lgan.  Buning  u chun  qadim gi  o dam lar  turli 
k o ‘rinishdagi  im zo  o ‘yilg an   m u h r  (ф аксим иле),  uchburchak,  to'rtburchak, 
d u m a lo q   shakldagi,  t o ‘g ‘ri  va  aks  tasvirli  (oyna)  m uhrlar,  savdo  belgilari 
h am d a   tim sollardan  foydalanishgan. 
<
M asalan,  m alika  X atsh ep su t  topshirig'i  bilan  qurilgan  ibodatxonalar 
devorlarida  ilonning  u stid a   o ‘tirgan  lochin  tim soli  d o im o   uchrab  turadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

M iloddan  aw a lg i  X IX —XV  asrlarda  g u llab -y ash n ag an   H indistondagi 
X astinapura  sh ah rid a  mis  qotishm adan  yaçalgan  b uyum lar  ko‘p  m iqdorda 
topilgan.  Q adim iy  G retsiyada  keng  tarqalgan  « H ayot  shajarasi»  («Д рево 
жизни»)  deb  nom tangan  tim sol  ham   S harqdan  olingan.
Q olip  y ordam ida  ko ‘p  nusxada  bosilib  tushirilgan  iz  m asalasiga 
qisqacha  to 'x ta b   o ‘taylik.  Q adim iy  M eso p o tam iy ad a  qolip  yordam ida 
keraklicha  nusxa  olish  keng tarqalgan  edi.  M ilo d d a n   aw a lg i  3  m ingyillikda 
sharqliklar  rolik  shaklidagi  qoliplarni  ishlatganlar.  Aylana  yoki  tekis 
qoliplardan  im zo  q o ‘yish,  naqsh  yoki  rasm   tu sh irish ,  xom   g‘ishtlarga  uy 
egasining  ismi  yoki  podshohning  nom ini  bostirish,  shaxsiy  yoki  jam oaviy 
tam g ‘alam i  bosish  m aqsadida  foydalaniîgan.  Y og‘o ch,  tosh,  ganch  yoki 
pishiq g'ishtlardan  yaratilgan  aylana  qoliplarning  dastasi  ham   bo'lgan.  U lar 
bugungi  kungacha  keng  ishlatilmoqda.  G e rb la r  h am   aynan  shu  tarzda 
yaratilgan.  A gar  biz  qolip  belgilaridagi  rasm lar  tasnifini  keltirm oqchi 
bo'lsak,  ular tax m in a n   yetti  guruhga  b o ‘linadi:  1)  im zo;  2)  hokimlik  belgisi 
(tam g‘a,  tim sol);  3)  xudolar  yoki  podshohlar  siym osi;  4)  ilohiylashtirilgan 
qush  va  hayvonlar  (arsloii,  fil,  h o ‘kiz,  sem urg*);  5)  o'sim liklar  (daraxt, 
uning  shohlari  va  barglari,  gullar);  6)  afsonaviy  qahram onlar;  7)  turli 
buyumlar.  M atolarga  bosm a  (trafaret)  naqsh  tu sh irish   ham   om m aviy  tus 
olgan  edi.
Qadim iy  S harqda  keng  tarqalgan  va  o m m a v iy   qurilish  u chun  m o ‘l- 
jallangan  yana  b ir  usul  —  tekis  yuzaga  ishlan g an   b o ‘rtm a  naqshlar  (b a - 
relef)dir.  Bo‘rtm a  naq sh lar  son  va  sifat  jih a td a n   buyum lar,  qoliplar  yoki 
rasm lardan  qolishm asdi.  Masalan,  M inoy  ta m a d d u n i  davriga  (m iloddan 
aw algi  3  mingyillikda)  barpo  etilgan  saroylar  d evorlarida  ulkan  va  chiroyli 
b o 'itm a   naqshlar  tushirilgan.  Xaldeya  va  A ssuriyaning  ko‘p  asrlik  buyuk 
tarixi  bizgaclia  asosan  hasham atli  koshonalar  d evorlarida  ishlangan  bo ‘rtm a 
naqsh  va  yozuvlar  orqali  yetib  kelgan.  Bu  h a q d a   biz  bobning  keyingi- 
fasllarida  to'xtalam iz.  Q adim iy  Xitoy  va  H in d isto n d a   ham   ushbu  a n ’an a 
keng  tarqalgan  edi.  E ronning T og‘i  B o'ston  va  N a q sh i  R ustam   deb  atalgan 
m avzelarida  tarixiy  va  estetik  jihatlari  bilan  ajralib  turuvchi  naqshlar 
mavjud.  U larning  aksariyati  k o 'p ro q   sh o h la r  va  o d d iy   xalq  hayoti  bilan 
bog‘liq  bo‘lib,  bayram lar,  davralar,  ovlar,  sa v d o -so tiq   va  hokazo  m a n - 
zaralam i  ifodalaydi.
Q adim iy  X aldeya  va  Assuriya  saroylari  d ev o rla rid a  bitilgan  b o 'itm a  
naqshlar  va  yozuvlar  m azm uni  ham da  shu  bilan   b o g 'liq   tarixiy  kitoblarni 
sinchiklab  o ‘rgangan  m utaxassislar  barcha  x alq larn i  hayratda  qoldiradigan 
xulosalarga  kelishgan.  X IX   asrda  ijod  qilgan  b u y u k   tarixchi  Z .A R agozinani 
olaylik.  O lim a  Rossiya  im peratori  akadem iyasining  haqiqiy a ’zosi,  Parijdagi 
«Sharqona  Ateney»  klubining  m uxbir  a ’zosi,  A ngliyadagi  «Osiyoni  o ‘rga- 
nish  jamiyati»,  «AQSH  sharqshunoslik  jam iyati»,  Parijdagi  «Etnologik 
jam iyat»  a ’zosi  b o ‘lgan.  1998-yilda  uning  X IX   asrd a   chiqargan  ikki  kitobi 
(«И стория  Халдеи»,  «И стория  А ссирии»)  q a y ta   nashr  etildi.  Birinchi 
kitobning  m uayyan  126—127,  129,  131,  132,  168,  194—195,  222  va  hokazo
www.ziyouz.com kutubxonasi

---