‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

U m u m a n   olganda,  eng  q ad im g i  jaraiyatda  om m aviy  k o m m u n i- 
katsiyalar  so d ir  etiJishi  ibtidoiy  gapga  chechanlikdan  —  notiqlikka,  k o ‘p 
m ualliflikdan  —  yakka  ijodkorlikka,  m ujm al  ibora  va  tasvirlardan  —  aniq 
so 'zter  va  rasm la/ga,  kim lar  u c h u n d ir  yaratilgan  ijod  m ahsu lo tlarid an   — 
aniqroq  b ir  auditoríyaga  rejalashtirilgan  asarlarga,  og'zaki  ijoddan  —  tasvirli 
ishlarga  q arab  rivojlangan.
Eng  burungi  odam larning  o ‘zaro  kom m unikatsiyalari  ja ra y o n id a   ro ‘y 
bergan  ijod  tarixi  esa,  izchil  ravishda  mifologik,  qahram onlik  va  tarixiy 
davrlardan  iborat  uch  bosqichdan  o ‘tgan.
2.  E ng  qadim gi  kom m unikatsiyalarning  dastlabki  shakllari.  O m m aviy 
tadbirlar.  O m m ani  qam rab  oluvchi  tadbirlarning  barchasi  in so n la r  u ch u n  
tabiiy  b o 'lg an   fikr  yoyish  va  alm ash ish   y o ‘lida  am alga  oshirilgan.  B ular 
sirasiga  bayram lar,  va’zxonlik  kechalari,  jarchilik,  y igilishlar,  k uch  sinash- 
lar,  majlisiar,  marosim lar,  san’a t  m usobaqalari,  notiqlik,  ta n ta n a la r,  teatr, 
xabarchilik,  shodiyonalar va o 'y in la m i  kiritish  m um kin.
Jarchilik  -   axborot  tarqatishning  eng  qadim iy  usullarid an   b o ‘Iib, 
u n d an   ibtidoiy  jam iyatda  ham   foylalanilgan,  Jarchi  va  xab arch ilar  tez 
yuradigan  odam lardan  tayiniangan.  E ng  burungi  rasm larda  ch o p a rla m in g  
oyoq-kiyim lari  qanotlar  bilan  tasvir  etilgan,  dem ak,  ch a q q o n lik   va 
xabarlam i  o ‘z  vaqtida  yetkazish  o ‘sh a   vaqtlarda  ham   m u h im   ah am iy atg a 
ega  bo'lgan.  Raqslam ing  aksariyati  om m aviy,  kom pleks  xarakterga  ega 
b o ‘lib,  v a ’zxonlik,  majlisiar,  te a tr  h am d a   om m aviy  tadbirlarning  boshqa 
turlarini  o 'zla rid a  birlashtirgan.  M asalan,  diniy  raqslam i  olaylik.  R aqs  eng 
qadim iy  om m aviy  kom m unikatsiyalarning  asosiy  shakllaridan  hisoblanadi. 
Ibtidoiy  davrlarda  ijod  qilingan  ash u la la r  yoki  giryalar  m a ’n o sini  esa  faqat 
o ‘sha  davrdagi  m arosim lar  m anzarasida  to 'g 'ri  tushunish  m um kin.
Q adim iy  tadbirlarda  ijrochiíar  bilan  tom oshabinlar  o 'rta s id a   deyarli 
farq  b o ‘lm agan,  shuning  uchun  h a m   sah n ad a  nam oyish  etilayotgan  ho d i- 
salar  ham m aga  haqiqiy  voqeadek  tuyulgan.  T adbirlarning  bilim   va 
tarbiyaga  t a ’sirí  nihoyatda  kuchli  b o ‘lgan.  Auditoríyaga  nafaqat  m a ’lum   b ir 
real  epizo d lar  haqida,  balki  b u tu n   borliq  va  insonlar  hayoti  t o ‘g ‘risida 
yaxlit  ta s a w u r  beruvchi  bunday  y ig ilish la r  ibtidoiy  o d am laig a  borliqni 
anglab  olishda,  o ‘z  hayoti,  ijtim oiy  m unosabatlarida  va  m e h n a tin i  to ‘g ‘ri 
rejalashtirishda  bevosita  yordam   k o ‘rsatgan.  M adaniy  g enofond  h a m   ay n an  
shu  yo‘l  bilan  avloddan-avlodga  asta-se k in   rivojlanib  kelgan.
H a r  b ir  urug‘,  to ‘da,  qabila,  keyinchalik  esa  elatlarn in g   vakillari 
om m aviy  yigkilishlarda  ko‘p  to m o n la m a   axborot  oqim i  t a ’siriga  tushgan. 
B unday  paytlarda  barcha  tom oshabinlar:  qabiJa  boshlig‘i,  d in iy   sardorlar 
ham ,  eng  dono  yoki  eng  sodda  o d a m   ham ,  o 'k ta m   yigitlar  yoki  go ‘zal 
qizlar  ham   usta  bastakorlar,  a sh u lac h ila r  ijro  etayotgan  k u y -q o ‘sh iq la r  yoki 
raqqosalar  tom onidan  qilinayotgan  m azm unli  harak atlam i  tu shunishga 
intilgan.  Bu esa  ularda  fíkrlash  q o biliyatini  rivojlantirgan.
M a ’lumki,  bugungi  teletom oshabinlar  ham   televizor  e k ra n id a  gapi- 
rayotgan  odam ning  so ‘zlaridan  k o ‘ra  harakatlaridan  k o ‘proq  m a ’no   uqib
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

olad i.  N eg a  bunday?  Javob  ibtidoiy,  om m aviy  kom m unikatsiyalar  davriga 
b o rib   taqaladi.  G a p   shundaki,  o ngli  odam   va  aniq  so ‘z  40  m ing  yil  oldin 
sliak llan g an   b o ‘lsa,  im o -ish o ra lar  va  harakatlar  yordam ida  gapirish  tarixi 
y u zm in g la b   yillam i  o ‘z  ichlga  oladi.  0 ‘sha  davrlardan  buyon  yig‘ilgan 
b ilim ,  k o ‘nikm a,  tajriba  bu g u n   h a m   o ‘z  ta ’sirini  k o ‘rsatm oqda.
E n d i  om m aviy  ravishda  tarqatiladigan  xabarlarda  rasm iy  va  norasm iy 
g‘o y a la r  h am d a  m afkurani  ta rg 'ib o t  qilish  masalasiga  o ‘taylik.  U zoq  tarixiy 
d a v rla r  d avom ida  yaratilgan  tasvirlar,  qo'shiqlar  yoki  b u y u m lam i  diqqat 
b ila n   o 'rg a n ish   shuni  k o ‘rsatadiki,  ilk  ongli  hayot  zam o n larid an o q   boshliq 
va  sa rd o rla r  om m aviy  yig 'ilish lard an   ko‘pchilikka  o ‘z  ta ’sirini  o'tkazish 
m a q sa d id a   foydalanishgan.  Z am o n av iy   til  bilan  aytganda,  o ‘sha  davrlarda 
h a m   rasm iy,  hukm ron  m afkura,  ya’ni,  qabila  boshlig‘i  yoki  diniy  peshvo 
g ‘o y alari  tinglovchi,  to m o sh a b in   va  ulam ing  oila  a ’zolari,  d o 'stla ri  dunyo- 
q a ra sh la rid a n   ustun  q o ‘yilgan.  V a  shaxsiy  dunyoqarash  rasm iy  dunyo- 
q a ra sh g a  b o ‘ysundirügan.  K o ‘p   hollarda  om m aviy  ta d b irlam i  taslikil  etish 
va  o ’tkazish  aynan  shunday  m a q sad lam i k o ‘zlagan.
S ehrgarlik  (m agik)  shaklidagi  kom m unikatsiyalar.  A w alo ,  shuni 
t a ’k idlash  joizki,  eng  burungi  o d a m la r  sehrgarlikni  uydirm a  deb  bilm agan. 
Y a ’ni, jodugarlikni  real  h aq iq at  sifatida  qabul  qilgan.  T abiat  va jam iyatning 
rivojlanish  q o n uniyatlarini  tushunm asliklari  sababli  ibtidoiy  insonlarda 
b u tu n   borliq,  tabiat  jo n li  afsunkordek  taassurot  qoldirgan.  Oddiygina 
h a y o tiy   lavhani  'olaylik.  Q abila  a ’zolari  ovga  shaylanm oqdalar.  Bu  ov 
o ‘n in c h i  yoki  yuzinchi  boMsa  kerak.  A w algilar csa  shuni  k o ‘rsatganki,  yirik 
yoki  ku ch li  hayvonni  ovlash  sayyodlardan  ayrim larining  o ‘lim i  yoki 
y a ra d o r  b o ‘lish!ariga  olib  borishi  m um kin.  D em ak,  b unday  salbiy  oqibat- 
la rd a n   saqlanish  lozim.  L ekin  q an d a y   qilib?  O vchilar  sayd  qilinayotgan 
y o w o y i  hayvonlar  rasm larini  yerd a  yoki  devorda  chizib  olishgach,  tasvir 
a tro fîd a   raqsga  tushib,  unga  nayza  otishardi.  Tasvir  « o ldirilganidan»  s o ‘ng 
b a rc h a   o v ch ilar  ov  muvafFaqqiyatli  b o ‘Iishiga  ishonardilar  va  k o ‘tarin k i  ruh 
b ila n   y o ig a   chiqardilar.  O v  b arib ir  sam arasiz  bo ‘lsachi?  Bu  holda  yirt- 
q ic h n in g   tasviri to ‘g ‘ri yoki  oxirig ach a  o'idirilm agan,  deb tushunilardi.
E n g   qadim iy  zam onlardagi  odam larda  bilim  ju d a   kam ligi  sababli 
u n in g   o 'rn in i  ishonch  egallardi.  S h u   jihatdan  qaraganda,  u la r  to m o n id an  
bajarilg an   b archa  h arakatlar  ta b ia tn i  o ‘ziga  tobe  qilishga  y o ‘naltirilgan 
b o 'la rd i.  A m m o  ular  hozirgi  insonlardek  zam onaviy  (m asalan,  m uzlat- 
g ic h d a n   foydalanish  yoki  gazda  suv  qaynatish  kabi)  usullarni  bilm aganlari 
bo is  o ‘z   harakatlarini  jod u g arlik   bilan   alm ashtirganlar.  Y uz  m ing  yillar 
d a v o m   etg an   sehrgarlik  davri  kishilik  jam iyati  rivojlanishining  tabiiy 
b o sq ic h i  b o ‘lib  xizm at  qilgan.  B un d ay   «bog'lanishlar»  faqat  y o w o y i  hayvon 
va  u n in g   tasviri  o ‘rtasida  boM m asdan,  barcha  jo nli  m avjudot  va  jonsiz 
narsa larg a  h am   tegishli  b o ‘lgan.  S eh rli  kuchga  nafaqat  tasvir,  balki  inson, 
h ay v o n   yoki  daraxtning  n o m i  h a m   ega  edi.  Ishonish  ju d a   qiyin  b o ‘lgan, 
a m m o   c h in   gap  shundan  iboratki,  inson  yoki  buyum   nom i  bilan  uning 
egasi  o ‘rtasidagi  bog‘lanish  ram ziy,  y a ’ni,  haqiqiy  m a ’noga  oid  em asligi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---