‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

dunyoqarashning  birin ch i  chizgilari  paydo  b o 'lg an .  Mifologiya  yuksak 
darajada  rivojlanib,  tarkibiy  qism lari  b u tu n   b ir  tizim ga  aylanganidan  keyin 
u ndan  ijtim oiy  ongning  adabiyot,  fan,  m afkura,  ta ig ‘ibot  kabi  yo‘na!ishlari 
ajralib  chiqqan.  D em ak,  din  kabi  m if  ham ,  insoniyat  m adaniyatining 
m a’naviy  negizini  tashkil  etdi,  desak  xato  qilm ag an  bo'lam iz.
Agar  m eva  yig‘ish  va  ov  qilish  insonning  jism o n iy   yashashini  ta ’m in - 
lagan  bo'lsa,  d in   va  mifologiya  uning  m a ’naviy  hayotiga  va  axboriy x abar- 
dorligiga  yordam   bergan.  Odam   fïkrlam asdan  yashay  olmaydi.  0 ‘ylash 
u chun  m avzu  kerak.  G ‘oyaIar  esa  h ar  xil  b o ‘lishi  m um kin,  chunki  birov 
bilan janjallashishni  rejalashtirish  —  bu   h am   o ‘ylash  u c h u n   mavzu.  B oshqa 
g‘oyalardan  farqli  o ‘laroq  diniy  va  m ifologik  fikriar  insonning  borliqni 
o ‘rganishiga  y o ‘naltiri!gan,  shuning  natijasida  od am n i  ruhiy  poklikka 
undagan.  B uni  esa,  albatta,  faqat  axborotni  yig‘ish,  ishlash  va  tarqatish 
orqali am alga  oshirish  m um kin  edi.
Ayrim  olim lar  mifologiya  eng  qadim gi  o d am larg a  borliqni  o ‘rganish 
u chun  yagona  usul  b o 'lib   xizmat  qilgan,  deb  hisoblaydi.  Bunday  fikrlarga 
q o ‘shilish  qiyin,  albatta.  Chunki,  hech  b o 'lm a g an d a,  ushbu  vazifani 
mifologiya  bilan  birgalikda  din  ham   bajargan.  Aslida  esa,  bu  ham   yetarli 
emas.  Ibtidoiy  jam iyatdagi  kom m unikatsiyalar  tarixini  o'rganish  shuni 
ko‘rsatadiki,  d in   va  mifologiya  om m aviy  kom m unikatsiyaning  boshlang‘ich 
bosqichlari  b o ‘lib,  keyinchalik  uning  yetakclii  shakllariga  aylangan.  A m m o 
ular  bilan  birgalikda  rivojlanmagan  b o ‘lsa-da,  boshqa  usullar,  m asalan, 
og ‘zaki  ijod  yoki  rassom chilik ham   ishlatilgan  .
Aslida,  ibtidoiy  sharoitlardagi  din  bilan  m ifologiyani  bir-biridan  ajra- 
tish  ju d a   qiyin,  ularni  bir-birisiz  tasaw uv  e tib   b o ‘lm aydi.  Qadim gi  m a n - 
balarda  diniy  g‘oyalar  mifologik  tasvirlarga,  ikkinchilari  esa  birinchilariga 
o ‘tib  turgan  h ollar  k o ‘p  uchraydi.  M ifologiya  h am   to ‘laligicha  qabila  va 
inson  kundalik  hayotining  aksi  bo'lgan.  M asalan,  qabila  ichidagi  kabi  xu- 
dolar  orasida  h am   k atta  va  kichiklari,  haq  va  nohaqlari,  o ‘ylab-o*ylamas- 
dat\  ish  qiladiganlari  bo'lgan.  Yoki,  ibtidoiy  o d a m la r  taassurotida,  xudolar 
ham   insonlar  singari  oila  bo'lib  yashagan.  X u d o lar  orasida  odam lardek 
chaqqoni,  hunarm andi,  adolatlisi,  yalqovi,  u d d ab u ro n i  bo'lgan  va  hokazo.
K o 'rib  turganim izdek,  mifologiyada  ibtidoiy  davrdagi  ongli  insonning 
hayoti  ko‘zgudagidek  ifodalab  berilgan.  A ynan  shuning  uchun  mifologik 
qahram onlar  oddiy  o d am lar  kabi  yuradilar,  o 'ylaydilar,  gaplashadilar,  xafa 
yoki  xursand  bo'ladilar,  ishlaydilar,  d am   o la d ila r  va  hokazo.  M asalan, 
daraxt  yoki  hayvonlarning  gapirishi  —  m ifologiya  u c h u n   oddiy  hol.  U larga 
til  bag‘ishlanishining  sababi  —  miflarni  o ‘ylab  c h iq q a n   o d am lar  o 'zlarining 
ijtim oiy  m unosabatlarga  m uhtoj  ekanliklarini  sliu  y o 'l  bilan  ifodalashgan. 
Y a’ni,  d in  kabi  m if h a m   ibtidoiy o d am lar to m o n id a n   ijtim oiy  m uloqotni va 
om m aviy  kom m unikatsiyalam i  rivojlantirish  u c h u n   y o ‘naltirilgan  va  keng 
xalq om m asiga  xos  dastlabki  ijod  turlari  bo'lgan.
Din  va  mifologiya  —  inson  bayotidagi  d astla b k i  ommaviy  m afkuralar. 
D in  va  mifologiya  eng  qadimgi  o d am lar  u c h u n   nafaqat  borliqni  o ‘rga-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

nishning  yagona  usuli,  balki  sh u   bilan  birgalikda  ibtidoiy  kishilik  jam iyati 
u chun  birinchi  o m m a v iy   m afkura  sifatida  h am   xizm at  qilgan.  M afkura, 
soddaroq  qilib  ay tg an d a ,  g‘oyalar  tizimidir.  G 'o y a la r  qachon  tizim ga  bir- 
lashishi  m um kin?  Q a c h o n k i,  ularning  m ualliflari  m a ’lum   bir  aniq  m aq- 
sadga  yo'n altirilg an   g ‘oyalar.  guruhini  ishlab  chiqsa  va  jam iyat  a ’zoiarini 
ushbu  g'o y alar  u la rn in g   hayotini  yaxshilashga  q o d ir  ekanligiga  ishontira 
bilsa.  Aslida,  m uayyan  d in   va  mifologiyani  targ‘ib  qilishda  boshqa  niyatlar, 
masalan,  qabila  b o sh lig 'i  yoki  boshqa  bir  sardorni  ulug‘lash,  butun jam oani 
yagona  g 'oya  t a ’sirid a  saqlash  va  hokazo  m aqsadlar ko'zlanayotgan  bo'lishi 
ham   m um kin.
A m m o,  agar  d in   va  m ifologiya  to ‘g‘ri  tuzilgan  bo'Isa,  jam oa  a ’zo lan  
u n i  payqam asliklari  va  o ‘zlarini  dinga  ishonuvchilar,  deb  o'ylashlari 
m um kin.  N atijad a,  ja m iy a t  a ’zolari  o'rtasida  dinga  va  mifologiyaga  im on 
keltirish  shiori  o stid a  aslida  targ‘ib  qilinayotgan  g‘oyalarga  ishonch  hosil 
qiUnadi.  Qisqasi,  d in   va  mifologiya  orqali  ko‘p  hollarda  haqiqatdan  h am  
xudoga,  diniy  im o n g a   ishonch  o ‘m iga  targ‘ibot  qilinayotgan  g'oyaga 
e ’tiqod  qilish  yuzaga  keltiriladi.  Shuning  u ch u n   d in   va  mifologiya  kishilik 
jam iyatida  m afkura  vazifasini  bajarganligi  olim lar to m o n id an   tan  o lin g a it
Bugungi  o d a m la rd a n   farqli  o ia io q   ibtidoiy  odam larda  sun  iy 
ishonchni  shak llan tirish g a  ehtiyoj  yo‘q  edi,  c h u n k i  u la r  tabiat  b ir  qator 
jo n li  m avjudotlardan  iboratligiga  to ‘laligicha  ishonishgan.  Quyosh  va  oy 
q aerdan chiqishi  h a m d a   q aerga botishini,  nim a  u ch u n   shunday bo'lishi,  suv 
nega  qaynashi,  y er  n im a   u ch u n   silkinishi  —  tab iatn in g   shu  kabi  boshqa 
q onunlarini  tu sh u n m ay d ig a n   odam larga  bunday  hodisalar  qandaydir  ba- 
g ‘oyat  k u ch -q u d ratli  tirik   jonlar,  ya’ni,  xudo  yoki  q ahram onlar  tom onidan 
am alga  o shirilayotgandek  tuyulgan.  Ibtidoiy ja m o a  dastlab  inson  irodasiga 
b o ‘ysunm aydigan  ijtim oiy  hayot  natijasi  sifatida  yuzaga  kelgan,  shuning 
u ch u n   uning  a ’zo lari  ja m o a   vakillari  o ‘rtasidagi  ijtim oiy  m unosabatlam i 
tabiatga  k o ‘chirishgan  va  b u tu n   borliq  ularda  inson  qabilasiga  o  xshagan
birlashm a  tarzid a  ta a ssu ro t  qoldirgan.
K ishilik  ja m iy a tid a g i  om m aviy  kom m unikatsiyalarda  din  ham da 
m ifologiyaning  o ‘rn i  k o ‘p  olim lar  tom onidan  o'rganilgan  va  bu  m asalada 
talaygina  asarlar  yozilgan.  M azkur  mavzuga  qiziqadiganlar,  jum ladan, 
M .Jo‘rayev,  Y u.B orev,  J.V ino,  L.Levi-Bryul,  E.M eletinskiy,  B .Fontenel, 
Ya.Elsberg,  K .Y ung  asarlariga  m urojaat  etishlari  m um kin.
E ndi  kishilik  ja m iy a tid a  birinchi  m afkura  b o klgan  din  va  m ifolo­
giyaning  alohida  xususiyatlariga  biroz to'xtalib  o ‘tsak.  Turli  xalqlarda  ayrim  
bir  m azm undagi  m ifla r  mavjudligidan  ushbu  m afkura  ibtidoiy  o dam lar 
u ch u n   um um sayyoraviy  xarakterga  ega  dunyoqarash  tizim i  bo  lganligi 
ko 'rin ib   turibdi.  M asalan,  qadim iy  Assuriya,  Bobil,  Eron,  M isr  va  X itoy 
xalqlarida  k oinot  va  bo rliq   yaratilgani  haqidagi  m iflar  mayjudligi  qayd 
etilgan.  O sm on  va  yer,  o ta   va  o n a  kabi  tim sollar  ta ’riflangan  m iflar  q a ­
dim iy  S hum er,  E ro n   va  X itoyda  ko‘plab  uchraydi.  N u h   to ‘foni,  y a ’ni, 
o lam ni  suv  bosishi  haqidagi  rivoyat  ham  eski  m anbalarda  umumsayyoraviy
www.ziyouz.com kutubxonasi

---