‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

O dam lar tushunarli  nutqdan  o 'z a ro   alo q ad a  q ach o n   foydalana  b o sh la - 
ganlari  haqida  ham   olim iam iiig  xulosalari  lia r  xil.  Ayrim  m utaxassislar 
fikricha,  b unday  aloqalar  tarixi  2  m ln  yil,  b o sh q a lar esa  bu  jarayonni  1,5  —
1  m ln  va  h atto ,  200  yoki  75  m m g  yil  o ld in   boshlangan,  deb  hisoblashadi. 
H ar  holda  burro,  aniq  til  ongli  inson  p aydo  b o ‘lishining  dastlabki  sh a rti 
xizm atini  o ‘ta d i,  deb  hisoblasak,  xato  qilm ag an   bo'lam iz.  Bugungi  k u n d a 
dujiyoda  so'zlashuv,  m uom ala  vositasi  —  tili  b o 'lm a g an   birorta  xalq  yoki 
elat y o kq.
B oshlang‘ich  bosqichda  ongsiz  ijtim o iy   m unosabatlar  in sonning 
jam oaviy  tabiatidagi  yetakchi  xususiyat  sifatida  nam oyon  bo'ldi,  tiln in g  
paydo  b o ‘Ushi  va  rivojlanishi  ushbu  alo q a la rn i  yangi  darajaga  k o 'ta rd i. 
Boshqacha  aytganda,  kom m unikatsiyalarning  omm aviyligi  til  orqali  keskin 
rivojlanib  ketdi.  Bunday  m unosabatlarga  esa  odam larni  kundalik  hayot  va 
am aliyot  m ajburlagan.  Qabiladoshlar,  u ru g ‘d o sh la r  o ‘rtasida  iloji  b o ric h a  
ko‘proq  axborot  tarqatish  va  olish  orqali  boshqalarga  o ‘z  ta ’sirini  o ‘tkazish 
uchun  h arakatlar  odam zod  vujudga  kelgan,  ya’ni,  ibtidoiy  d av rlard an  
boshlangan.
Insonlar  o ‘rtasidagi 
m unosabatlarda 
kom m unikatsiyaning 
asosiy 
vositasi  b o 'lm ish   ongli  so'zning  tu g ‘ilishi  k a tta   tarixga  ega.  So‘z  va  til  —  bu  
odam zotning  m illion  yillar  davom   etgan  jid d ty   aqliy  m ehnati  hosilasidir. 
Boshqa  biror  b ir  yutuq  kishilar  u c h u n   s o ‘z   ixtirosidek  qiyin  q o ‘lga 
kiritilmagan.  S hu  bilan  bir  q ato rd a  aytish  kerakki,  s o ‘zdek  ulug‘,  buyuk 
kashfiyot  o d am lar tarixida boshqa  b o 'lm a g a n .  0 ‘z  aham iyatiga  ko ‘ra  u sh b u  
kashfiyot  insonning  paydo  bo'lishi  bilan   d ey arli  teng  qiym atga  ega.  A ytish 
m um kinki,  sayyoram iz jam i  to ‘rtta  buyuk  b o sq ic h n i  boshidan  kechirgan  — 
bu  uning  o ‘zi,  hayot,  inson  va  n u tqning  p aydo  bo'lishidir.
S o’zjiing  yuzaga  kelishi  inson  jism o n iy a tid a n   keyin  uning  ik k in ch i, 
m a ’naviy  tu g ‘iiishi  bo ‘ldi.  So‘z  o d a m z o tn i  o m m aviy  kom m unikatsiya  va 
aqliy  rivojlanish  iom on  da Vat  etdi.  S hunisi  h a m   qiziqki,  turli  o d am larn m g  
o ‘zaro  m unosabatlari  paytida  b itta  s o 'z   o stid a  ham m a  u ch u n   b ir  xil 
m a ’noni  anglashlari  ham   oson  kechm agan.  B un d ay   vaziyatlar ju m a listlarg a 
yaxshi  m a’lum.
So‘z   orqali  am alga  oshirilgan  tovushli  kom m unikatsiya  m ing  y illar 
davom ida  ju d a   sekinltk  bilan  vujudga  keldi.  S hu  vaqt  davom ida  in so n la r 
bir-birini  yaxshiroq  tushunishga  h ara k at  qilgan,  turli  qabila  va  e la tla r 
o ‘zaro  yaqinlasha  borgan.  A m m o  b u g u n g i  m ezonlar  bilan  o ‘lchasak, 
insonning  gapirish  im koniyatlari  n ih o y a td a   past  sur’atda  rivojlangan. 
Tovushli  kom m unikatsiya,  so ‘zlar  va  n u tq   u zo q   davr  m obaynida  ta ra q q iy  
topganUgiga  asosiy  sabab  —  insonning  ibtid o iy  ongidir.
S o'zning  yana  bir,  baiki  eng  m u h im   xususiyatiga  e ’tiborim izni  q a r a -  
taylik.  T ilni  shaxslar  emas,  xalq  yaratadi,  d eg a n   naql  bor.  Bu  ju d a   t o ‘g ‘ri 
fikr.  S o'zlarni  ham   odatda,  xalq  to p ad i.  A yrim   so ‘z!am i  olim lar,  y o zu v - 
chilar  yoki  tilshunoslar  yaratgan  b o ‘lishlari  m um kin.  Lekin  hatto   sh u  
so‘zlar  ham   keng  om m a  foydalana  b o sh la g an d a n   keyingina  ta n   o lin a d i,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

keng  m uom alaga  kiradi.  B oshqacha  aytganda,  so ‘zd a  alohida  shaxslarning 
em as,  balki  ja m o a n in g   o n g i  o ‘z   aksini  topgan.  H a r  b ir  so 'zd a  odam zod 
ongining  o ‘zoq  d av r  davo m id ag i  evolutsiyasi  —  tadrijiy  rivoji  bevosita  yoki 
bilvosita  m ujassam lashgan.  H a r  bir  so ‘z  orqali  boshqalarga  m a’lum   bir 
m a ’n o n i  yetkazgan,  u n i  anglagan  odam   esa  yangi  va  foydali  m a ’lum otga 
ega  b o ‘lgan.  Shu  sababli  s o ‘z  ibtidoiy  inson  u ch u n   sehrli  kuchga  ega  edi.
So‘z,  n u tq   va  u la r  orqali  kom m unikatsiyada  bir-ikki  em as,  ko’plab 
od am lam in g   jam o av iy   d o n o lig i  o ‘z  ifodasini  topgan.  S o ‘zlar  vositasida 
deyarli  kuch  ish latm asd an   a n c h a   m a ’noni  anglash  m u m k in   b o ‘ldi.  Aniq  bir 
jism o n iy   h arak atd an   k o ‘ra  s o ‘z   odam ga  ko ‘proq  foyda  keltirgan.  T asa w u r 
qilaylik,  agar  od am   m a ’lu m   harakat  bilan  faqat  yonidagi  daraxtdan  mevani 
uzib  olishga  erishgan  b o ‘lsa,  s o ‘z  orqali  u  m evazor  qaerdaligini  bilgan  va 
boshqalarga  tu sh u n tirg a n .  S h uning  uchun  so*z  va  n u tq   ongli  insonlarga 
yashash dasturi  sifatida  xizm at  qilgan,  desak adashm aym iz.
Ayrim  m utaxassislam ing  fikricha,  so'zning  akustik,  ya’ni,  talaffuziy 
im koniyatlari  so ‘z   p ay d o   boMganidan  keyin  am alga  oshirilgan.  Bunday 
taxm inlarga  qo'sh ilish   qiyin.  Bizning  nazdim izda,  h ar  b ir  so'zning  akustik 
im koniyatlari  o ‘sha  s o 'z n in g   o ‘zi  bilan  birga  rivojlanib,  m ukam m allashib 
borgan.
A lbatta,  akustik  xususiyatlar  om m aviy  kom m unikatsiyalar  sifatida 
o p tik   usullarga  qarshi  tu rg a n ,  lekin  bu  boshqa  masala.  Bugungi  kunda 
ushbu  ikki  jihatga  gaz eta  bilan  radio  to ‘g ‘ri  keladi.  O dam zod  paydo 
b o 'lg an id an   beri  o m m a v iy   kom m unikatsiyalam ing  b arc h a  turlari  faqatgina 
ushbu  ikkala  usulga  asoslanib  kelgan.
Ibtidoiy  jam iyatning  u m u m ij  koromunikatsiya  m anzarasiga  chizgilar. 
K om m unikatsiya  d eg a n d a ,  b iz   tirik  m ayjudotlar  o ‘rtasida  jism oniy  og'zaki 
yoki  vizual  axborot  alm ash in u v in i  tushunam iz.  In so n lar  o ‘rtasida  bunday 
m unosabatlar  ongli  ravishda  tovushli  yoki  optik  vositalar  orqali  am alga 
oshiriladi.  H ayvonot  d u n y o sid a  axborot  alm ashish  tovushli  yoki  tasviriy 
signal  yordam ida  ro ‘y  beradi.
Insoniyat  o la m id a  o m m a v iy   kom m unikatsiya  vositalari  qachon  paydo 
b o ‘ldi,  degan  savolga  ja v o b   berishga  harakat  qilaylik.  A gar  m azkur tu sh u n - 
c h a n in g   zam onaviy  m a ’n o sid a n   kelib  chiqsak,  b unday  kom m unikatsiyalar 
a w a l  gazetalar,  ju rn a lla r, 
keyinchalik  ular  safiga  q o ‘shilgan  radio, 
televidenie  va  in te rn e tn in g   hayotga  kirib  kelishi  bilan  paydo  bo'ldi,  degan 
ja v o b   haqiqiy  b o 'lard i.  B ugungi  b archa  lug’atlar  va  ensiklopediyalar  m azkur 
savolga  aynan  sh u n d a y   ja v o b   berm oqda.  Eng  to p q ir  m ualliflar  m azkur 
izohga  «zamonaviy»  s o ‘zin i  q o ‘shib  q o ‘yadilar  va  bu  bilan  to ‘g‘ri  qiladilar. 
N e g a   bunday?
C hunki  om m aviy  ax b o ro t  vositalarining  tarixi  nuqtayi  nazaridan 
om m aviy  k o m m unikatsiyalar  d eb ,  faqat  m atbuot  va  elek tro n   OAVni  atash 
u n c h a   ham   to 'g 'r i  eipas.  B un d ay   m ezon  tanlanganda,  biz  XV  asrdan 
oldingi  uzoq  m ing  y illiklar  ichra  am al  qilib  kelgan  om m aviy  kom m u­
nikatsiya  turlarin i  nafaqat  fandan,  balki  b u tu n   insoniyat  hayotidan  ham
www.ziyouz.com kutubxonasi

---