‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

1,5 
m ln  yil  oldin  homo  erectus,  ikki  o y oqda  tik  yura  oladigan  o d a m la r 
paydo  b o ‘ldi  (23.07).  Ulaming  ov  yoki  ish  qurolini  q o ‘lda  olib  yurishdek 
taraqqiyotga  erishishi,  qaddini  rost  tu tib   yurishga  odatlangan  bu  m avjudot- 
lam ing  olovdan  o ‘z   maqsadlarida  foydalana  olishi  500  ming  yil  ilgari  yuz 
berdi  (23  soat,  42  daqiqa,  30  soníya)  nihoyat,  bevosíta  ongli  íiisonlar,  n o m o  
sapiens,  200  m ing  yil  oidin  (23.53)  paydo  b o ‘ldi.  Yer  sharida  bugun 
yashaydigan odam lam ing barchasi  ongli  inson  toifasidandir.
O ngli  insonlar,  albatta,  ja m o a  b o ‘lib  yashagan.  U zluksiz  ax borot 
aJmasbuvi,  ibtidoiy  shaJdlarda  b o ‘lsa  h a m ,  ongli  insonning  nafaqat  p a y d o  
boMishiga,  balki  uning  keyingi  rivojlanishiga  h am   yaqindan  t a ’sir  ko ‘rsa t- 
gan.  S hubhasiz  aytish  mumkjnki,  tasvirli  va  tovushli  kom m unikatsiya 
ibtidoiy  odam larga  yashay olish  u ch u n   asosiy  zarur  vositalardan  biri  edi.
J.G o d fru a  keltirgan  chizm ada  sh a rh im izn i  yakunlaylik.  U n d a   yozili- 
shicha,  qoyalarga  o 'y ib   solingan  birin ch i  tasvirlar  30.000  yil  o ldin  p aydo 
bo'lgan  (23.58.57).  D ehqonchilik  davri  esa  20.000  yil  ilgari  b o sh lan g an  
(23.59.18)  va  nihoyat,  Iogann  G u ten b e rg n in g   bosm a  m atbaa  ixtirosi  550  yil 
oldin  (23.59.59)  am alga  oshirilgan.  S h u n d a y   qilib,  zam onaviy  o m m av iy  
kom m unikatsiya  vositaJari  (OKV)  tarixi  b u tu n   borliq  tarixida  b ir  so n iy a n j 
tashkil etarkan,  xolos.
Ayrim   mutaxassislarning  aytishlaricha,  om m aviy  k om m unikatsiya 
vositalari  tarixini  o'rganishni  bevosita  b o sm a  kitob  davridan  boshlash  to ‘g*- 
ri  bo'ladi.  B unday  fikrga  qo ‘shilish  qiyin.  C h u n k i  OKVni  o ‘rganish  b evo­
sita  ushbu  vositalardan  ko’ra  insonning  ijtim oiy  tabiati  va  psixologiyasiga 
ko ‘proq  bogMiqdir.  OKV  texnikasi  —  jo n siz,  o ‘lik  vosita.  U nga  hay o t  va 
m a’no  bag'ishlovchi  esa  insonlardir.  M isol  keltiraylik:  m atbuot  p aydo 
bo'lganiga  550  yil  to ig a n   bo‘lsa,  te levidenie  b o r-y o ‘g ‘i  70  yil  oldin  k ash f 
etiJdi.  Y a’ni,  rasm iy xronologik  yondashuvga  k o ‘ra,  m atbuot  te lev id en ie d an
8  m arta  ko‘p roq  u m r  ko‘rgan,  dem ak,  tarixiy,  kasbiy  tajribasi  va  xizm atlari 
jih atid an   O K V   orasida,  so'zsiz,  birinchi  o ‘rin n i  egallashi  kerak.  A slida  esa, 
bunday  em as.  D oim iy  teleko'rsatuvlar  efirga  chiqqandan  keyin  yigirm a  yil 
o ‘ta r- o ‘tm as  televidenie  m atbuotni  o rq a d a   qoldirdi  va  h anuzgacha  h a m  
O K V  orasida  hukm ronlik  qilib  kelm oqda.
Bugungi  k unda  aniq  b oldiki,  te lev id en ie d an   g ‘oliblikni  hozircha  faqat 
internet  olishi  m um kin.  Keyin  esa  vaqt  k o ‘rsatadi:  fan-texnika  ta ra q - 
qiyotining  bu  q a d a r jadal  sur’atlari  yaqin  o ra d a   tag‘in  ham   ilg(o rro q   a lo q a  
va  axborot  vositalarini  dunyoga  keltirishi  h e c h  gap  em as.
Lekin  nega  shunday  bo'ldi?  C h u n k i  in sonning  psixologiyasi  va  o m ­
maviy  axborotni  qabul  qilish  xususiyatlari  nafaqat  m atbuotga  xos  m a n tiq iy  
flkrlashga,  balki  u n d an   ham  k o 'ra   k o 'p ro q   insonning  audiovizual  im k o - 
niyatlariga  asoslangan.  Audiovizual  x ususiyatlar  va  im koniyatlar esa,  o d a m -  
zodda  uzoq  m ing  yífííklar  davom ida  shakllanib  keigan.  B uni  biim asdan 
turib  na  insoniyat  tarixini,  na  zam onaviy  O K V   sam aradorligini  tu sh u n ib  
bo ‘lmaydi.
OKV  tarixining  umumiy  davriylanishi.  Biz  O K V   tarixini  ikki  yirik 
davrga  b o ‘lib  k o ‘rishni  maqsadga  m uvofiq  d e b   hisoblaymiz:
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

I  d av r —  m atb u o tg ach a  b o ‘lgan  ommaviy  kom m unikatsiyalar;
II  davr  —  m a tb u o t,  rad io   va  televideniening  paydo  b o ‘lishi  va 
rivojlanishi.
Birinchi  davr  a n c h a  u zo q   davom   etgan  va  o ‘z  navbatida,  xronologiya 
jih a tíd a n   katta  ichki  qism   va  bosqichlaiga  ega.  Yer  shari  vujudga  kelishidan 
ongli  inson  paydo  b o ‘lishigacha  b o ‘lgan  bírinchi  qism   to 'rt  bosqichdan 
iborat.  Birinchisi  —  y er  shari  (borüq)ning  paydo  b o iis h   va  rivojlanísh 
bosqichi.  Y uqorida  aytganim izdek,  ushbu jarayon  bir  m lid  yil  davom   etgan. 
D em ak,  shu  vaqt  m obaynlda  y er  yuzida  hayot  paydo  b o ‘lishi  uchun  shatt- 
sh aro itlar  asta-sekin  sh akllana  boigan.  Ushbu  bosqich  yerda  hayot,  ya’ni, 
jo n li  m avjudotlar vujudga  kelishi  bilan  tugallangan.
Jo n li  m avjudotlar  b o sq ich i  deb  atash  m um kin  b o ‘lgan  ikkinchi 
b o sqichníng  davom iyligi  930  m ln   yilga  teng.  Bu  davrda  yer  sharida  jo nli 
m avjudotlam ing  h ar  xil  tu rla ri  paydo  bo‘lib,  rivojlanib,  o ‘zgarib  va  yangi 
tu rla rg a  aylanib,  birin ch i  p rim a tla r  ro'yobga  chiqishi  bilan  tugagan.  Jonli 
m avjudotlam ing  rivojlanishi  hay o tiy   am aliyot  va  o ‘zaro  kom m unikatsiyalar 
shaklida  am alga oshgan.
U ch in c h i  -   p rim a tla r  bosqichi  -   62,5  m ln  yilni  tashkil  qiladi. 
B irinchi  p rim atlar —  o ziq -o v q a t  qidirish,  sovuq  va  issiqlikdan  o ‘z¡ni  asrash, 
ijtim oiy  m uloqot  o ‘rn atish   natijasida  rivojlangan  ushbu  bosqich  bugungí 
k u n d an   7,5  mln  yil  ilgari  dastlabki  odam   qiyofasidagi  m avjudotlar 
(xom inidlar)  paydo  boMishi  bilan   yakun  topgan.
T o 'rtin c h i  bosqich  -   x o m in id lar  bosqichi  bo*lib,  7,3  m ln  yil  davom  
etgan.  0 ‘zlaridan  o ld in   yashagan jo n li  mavjudotlar  kabi,  ular  ham   yashash 
va  rivojlanish  u chun  tu rli  xildagi  axborotlarga  m uhtoj  bo'lgan  Amaliy 
faoliyat  va  yangi  axborotlarga  ehtiyoj  esa  borib-borib,  b u ndan  taxm inan 
200000  yil  a w a l  b irin c h i  o ngli  odam lar  paydo  b o ‘lishida  asosiy  omil 
xizm atini  o ‘tagan.
II  qism   -   ongli  inson  vujudga  kelishidan  m atbuot  ixtiro  etilishigacha 
b o ‘lgan  qism .  Jam i  ta x m in a n   200000  yilni  o ‘z  ichiga  oluvchi  b u   qism   besh 
b o sq ic h d an   iborat.
B irinchisi  —  aks  e ttiru v ch i  ho lat  bosqichi.  M azkur  bosqich jarayonida 
in so n la r  ongi  borliqni  sh u n c h a k i  aks  ettiruvchi  holatdan  aks  ettiruvchi 
tushunish,  bilish  va  nih o y at,  b o rliq n i  ongli  o ‘rganish  bosqichlaridan  o ‘tgan 
A lbatta,  ushbu  ja ra y o n lar  faq at  o ‘z   qabilasi  va  boshqa  qabila  a ’zolari  bilan 
bo   Igan  ijtim oiy  m u lo q o tlar p a y tid a   amalga  oshirilishi  m um kin  edi.
Ikkinchisi  —  aks  e ttiru v c h i  on g   bosqichi.  O dam   ongi  rivojlanishining 
ik k in ch i  bosqichi  natijasida  in so n la r  fikrlashning  dastlabki  c h o ‘qqilariga  -  
m ifologik  fikrlash  darajasiga  yetdilar.  Bu,  albatta,  inson  ongi  aw algi  bos- 
qich larg a  nisbatan  yangi  p o g ‘o n ag a  k o ‘tarilganligining  ko'rsatkichi  edi. 
A m m o   mifologik  fikrlash  h a m   b ir  holatda  to 'x ta b   q olm agan  K undalik 
am aliy   faoliyat,  ijtim oiy  kom m unikatsiya  va  yangi  axborotlarga  bo'lgan 
ehtiyoj  o d am lar  ongi  h a m d a   h ayotining  rivojlanishini  uzluksiz  ta ’m inlab 
turgan.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---