‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

o ‘sh a   qiyinchiliklam i  yengish  vositasi  b o 'lib   xizm at  qilgan.  O dam lar  o ‘z 
m aqsadlariga  erishish  uchun  d in iy   xulq  tarzida  o 'y lab   to p g a n   xudolarini 
ustuvor  bilganlar,  turli  tao m tard an   nafslarini  tiyib,  k o 'p ch ilik k a  yoqm ay- 
digan  xatti-harakatlardan  voz  kechganlar.  H atto ,  egasining  iltimosini 
bajarm agan  fetishlam i  sindirib  tashlab,  navbatdagi  bozor  kuni  uyiga  yangi 
fetish  sotib  olib  kelganlar.  Xullas,  d in   inson  va  kom m unikatsiyalar  tarixida 
ulugV or o ‘rin  tutgan.
Endi  m iloddan  aw a l  paydo  bo'lgan  ikkita  asosiy  —  dunyoviy  dinlarga 
qisqacha  to ‘xtalib  o'tsak.  O lim lam ing  fikricha,  kishilik  jam iy atid a  jah o n  
miqyosida  birinchi  dunyoviy  d in   asoschisi  Zardusht  hoziigi  0 ‘zbekiston 
hududida,  Xorazmda  yashagan  va  ijod  qilgan.  Keyinchalik  unga  odam lar 
tom onidan  payg‘am bar  nom i  h am   berilgan.  Zardusht  so 'z i  «zard  ushturi» 
(sariq  tuyadagi  odam )  degan  m a ’n o n i  bildiradi.  T axm in  qilish  mumkinki, 
Zardusht  o ‘z   targ‘ibotini  sariq  tu y a d a  yurib  am alga  oshirgan.  Keyinchalik 
uning  so'zlari  yozib  olinib.  hosil  bo'lgan  kitob  «Avesto»  deb  atalgan.  M azkur 
q o ly o z m a  kechi  bilan  m iloddan  aw algi  VI  asrda  yuzaga  kelgan.  2,5  ming 
yildan  beri  dunyodagi  ilm  ahli  u sh b u   manbaga  yuqori  baho  berib,  odam zot 
tam adduniga  buyuk  hissa  qo‘shganligini  ta'kidlab  kelm oqda.  Faqat  sovet 
davrida  bu  kitob  iiaqida  gapirishga  u n ch a  yo‘l  q o ‘yilm asdi.  S hu  sababli 
hoziigi avlod  u  bilan deyarli tanish  em as.
M azkur m anba va  uning  ah a m iy a tin i  0 ‘zbekistonning  b ir q a to r  taniqli 
olim lari  o'rganm oqdalar.  A m m o  yurtdoshlarim izdan  o ld in ,  o 'tg a n   asrlarda 
ushbu  kitob  haqida  nem is,  fransuz,  rus,  hind  m utaxassislari  a n c h a   yaxshi 
fîkrlar  bildirishgan.  «Avesto»  k o ‘p   m am lakatlam ing  ilm iy  adabiyotlarida, 
jum ladan,  ensiklopediyalarda  h a m   yuksak  baholanadi.  Z ardushtiylik  bir 
n echa  asr  davom ida  b ir q ato r  xalq  va  davlatlarning  (M arkaziy  O siyo,  Eron 
va  hokazo)  rasmiy  dini  h am   bo'lgan.  K itobning  asosiy  m aq sad i  —  yaxshilik 
va  yom onlik  doim iy  kurashda  b o 'lish in i  ta ’kidlashdan  va  u sh b u   kurashda 
yaxshilik g ‘alaba qozonishiga  ishontirishdan  iborat.
A sar  Goxlar,  Yasna,  V andidod,  Y ashtlar  (m an su r  y ashtlar  bilan 
birgaiikda),  Vispirad,  Kichik  Avesto  deb  nom langan  o ltita  d a fta rd a n   tashkil 
topgan.  Qisqasi,  «Avesto»da  o d a m la r  qanday  yashaganlari  ta q d ird a  jam iyat 
ilgarilab  ketishi  m umkinligi  tushuntirilgan,  Bu  kitob  diniy,  falsafiy.  tarixiy, 
tashkiliy,  psixologik,  jam oaviy,  axloqiy,  adabiy  aham iyatga  ega  b o lg a n . 
«Avesto»  so ‘zining  o ‘zi  keyinchalik  «asos»,  «qonun*  m a ’n osini  kasb  etgan.
«Avesto»ga  tavsif  berish  —  alo h id a  jiddiy  izlanishni  ta lab   qiladigan 
ilm iy  vazifa.  Shu  sababli  biz  u  h aq id a   qisqacha,  faqat  m avzuim iz  nuqtayi 
nazaridan  gapirib  o'tam iz.  T ashqi  k o'rinishida  «Avesto»  300  betga  yaqin 
katta  bichim dagi  kitobdir.  U n d a   kom m unikatsiyalar  tarixiga  oid  flkrlar 
ham   anchagina.  Bunday  m isollar  ushbu  m anbaning  b irin c h i  betlaridan 
boshlab  keltiriladi,  M asalan,  «Y asna»ning  30-xoti  2 -b a n d id a   shunday 
deyilgan:
«Ey,  hushyorlar!  Q uloqlaringiz  bilan  puxta  eshitingiz,  eng  ezgu 
kalom lam i  va  yorug4  niyat  bilan  —  xoh  er,  xoh  ayol  ~   h a r  biringiz  nazar
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tashlangiz,  to   buyuk  hodisa  ro ‘y  berm asdan  va  odam laringiz  so'nggi 
m anzilga  y etm asd an   ikki  y o ‘ldan  b irin i  o ‘zingizga  ixtiyor  ettingiz^da,  bu 
kalo m larn i  o ‘zgalarga  ham   yetkazingiz!*  yoki  «Yasna»,  31-xot,  18-band: 
«Bas,  siz la rd a n   hech  kim   xonum on,  sh ah ar  va  butkul  sarzam inni  vayron 
etib,  x arobaga  aylatirguvchi  d u rv an d in in g  so ‘z  va  ta ’limotiga  quloq  osm ang, 
balki  lin in g   qarshisida jangovor  h o la td a   turing!*1  Barcha  bandlari  m uroja- 
atn o m a,  g im n   va  nasihatlardan  iborat  m azkur  kitob  og‘zaki  n u tq   uslubida 
bayon  etilgan.  Agar  biz  qadim iy  zam onlardan  qolgan  boshqa  asarlar 
bitilgan  d a v r  va  uslublam i  e ’tiborga  otsak,  to ‘la  ishonch  bilan  aytish  m u m - 
kinki,  b u   asa r  kom m unikatsiya  usullari  tarixida  buyuk  n am una  b o ‘lib 
xizm at  qiladi.
E n d i  buddaviylik  davri  haqida.  M iloddan  aw algi  VII  asr  oxiri  -   VI 
asr  b o sh la rid a   o 'z ig a   to ‘q  oila  farzan d i  bo ‘lgan.  Budda  (asli  ismi  Siputra 
G a u ta m a )  ulg‘avgach,  boyliklaridan  voz  kechib,  alohida  yashagan,  asta- 
sekin  a tro fid a   tarafdorlari  uyushgan.  B ir  necha  asrdan  keyin  u   asos  solgan 
buddaviylik  dunyoviy  dinga  aylangan.
B uddaviylik  dinining  o dam larga  yoqishi  shundaki,  uning  asoschisi 
h a m m a   o d a m la rn i  teng  ko‘rgan,  b iro r  bir  tirik  jonivorni  o ld iris h n i  m an 
etgan.  B u d d ap arastlar  dastlabki  bosqichlarda  o ‘z  dinlarini  u n c h a   ham  
ta rg ‘ibot  qilaverm aganlar.  S huning  u c h u n   buddaviy  m atnlarda  kom m uni- 
katsiyaning  faol  shakllaridan  foydalanish  haqidagi  ko  rsatm alarni  deyarli 
u ch ra tm ay m iz.  Bu  m asalada  «Avesto*  ancha  ustun  turadi.  A lbatta,  buning 
jiddiy  sababi  h am   bor.  Buddaviylik  ko'pxudolikni  inkor  qilm aydi.  Y akka- 
xudolik  ta ra fd o ri  boMgan  Z ardusht  esa  A xuram azdadan  boshqa  barcha 
x u d o la m i  «dev*  deb  atagan  h am da  u la r bilan  kurashishga d a ’vat  etgan.
M ifologiya.  M ifotogiyani  qisqa  qilib,  odam zod  to m o n id an   rivojlan- 
tirilgan  d in iy   y o ‘nalishdagi  d u n y o q ara sh   va  ijod  deb  atasak  bo'lad i.  D at- 
labki  b o sq ic h la rd a  mifologik  m uloqot  og‘zaki  va  viziual,  ko‘z   bilan  ko  rsa 
boM adigan  shakllarda am alga  oshirilgan.
A w a lo ,  shuni  ta ’kidlash  kerakki,  diniy  yoki  mifologik  tasvirlar  eng 
q adim gi  o d a m la r  to m o n id an   fantaziya,  ya’ni,  hayoliy  gaplar  em as,  balki 
real  h ay o t  va  haqiqiy  hodisalar,  d e b   qabul  qilingan.  B undan  tashqari, 
m ifologik  su je tla r  ko‘p  hollarda  h aq iq atd an   ham   m a’lum   bir  xalq  va  elat 
h ay o tid a  b o 'lg a n   voqealarga  asoslangan.  Yillar  o ‘tib  xalq  qahram o n lari 
m ifologik  shaxslarga  aylanib  ketgan,  m asalan,  Z ardusht  yoki  B udda  kabi. 
M iflarning  m ualliflari  sifatida  alo h id a  b ir kishini  ko'rsatib  b o lm a y d i,  ularni 
bir  yoki  b ir   n ec h a  xalq  yaratgan,  sayqallagan.
H a li  yozuv  yaratilm agan  q ad im   zam onlarda  og‘zaki  m ifologiya  diniy 
tafsilotlar  bilan   q o ‘shilib,  o d a m la r  o ‘rtasida  om m aviy  kom m unikatsiya 
u c h u n   asosiy  ijtim oiy  mavzu  b o ‘lib  xizm at  qilgan.  M iflarda  borliq  yaxlit 
tiz im   sifatid a  ifodalangan  va  sh u   orqali  ibtidoiy  odam larda  ilmiy
1 
Avesto.  Tarixiy-adabiy  yodgodik.  Loyiha  muallifi  va  ijodiy  guruh  rahbari 
N.  Jo‘rayev.  T.:  «Sharq*.  2001.  10— 12-betlar.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---