‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

m avjudotlar  yokí  jo n siz   narsalar  shaklini  nazariy  jih a td a n   ta saw u r  etish 
qobiliyatini  hosil  qiladi.  Suvni  yuz,  ming  m a rta  k o 'rib ,  undan  foydaianib, 
tozalash  im koniyati  borligini  o ‘z!ashtirgach.  k eyinchalik  bu  xususiyatini 
ham   o ‘z  foydasiga  xizm at  qildiradi.  Yoki  xom   va  pishirilgan  g o'shtning 
farqini  olaylik.  B unday  harakatlar  nazariy jih a td a n   b u y u m la r sjfatini  o 'rg a - 
nish  va  shu  orqali  uiarni  bir-biridan  ajrata  olish  qobiliyatini  tarbiyalaydi. 
Shu  tariqa  ongli  inson  asrlar davom ida tovush,  rang,  t a ’rn  ham da  hid  bilish 
va  boshqa  shu  kabi  xususiyatlarni  o'zlashtirib  oigan.
Aynan  shunday  ajratishlar jarayonida  o d a m la r  ongsiz  m avjudotlardau 
ongli  insonga  aylanganlar.  Ya’ni,  aytish  m um kinki,  nazariy  fikrlash  ongli 
inson  shakllanishining  asosiy  yo'llaridan  biri  b o id i.  N atijada,  u  o 'z i  ishlab 
chiqqan  xabam i  h am   atrofdagilar  anglashiga  m oslashtirib  yetkazishga 
harakat  qilgan.  U shbu jarayon  ko ‘p   m ingyilliklarni  o ‘z   ichiga  oigan.  Axbo- 
rotning  om m aviylashuv  jarayoni  esa  oldin  q an d a y   am alga  oshgan  bo'lsa, 
hozir  ham  aynan  shunday  qolgan.
Misol  sifatida  m iflarni  olaylik.  M iflarda  b ir  d u n y o   nazariy  u m u m - 
lashm alar  o 'z   aksini  topgan.  U lar  inson  h ay o tin in g   barcha  jabhalarini 
qam rab  oladi:  oila  va ja m o a, d o ‘st  va dushm an,  vaxshilik  va yom onlik,  issiq 
va  sovuq,  osm on  va  yer,  suv  va  olov  va  hokazo.  M iflard a,  shuningdek, ju d a  
ko‘p  turli  ilmiy,  axloqiy,  iqtisodiy  va  boshqa  tu rd ag i  m a ’lum otlar  m ujas- 
sam.  Shuning  u chun  hech  ikkilanm asdan  m iflarn i  og‘zaki  ibtidoiy, 
om m aviy  kom m unikatsiya  deb  baholashim iz  m u m k in .  Y a’ni,  miflardagi 
g‘oya,  sujet,  qahram on,  tasvir,  m unosabat,  b a h o la r  —  b u lam ing  barchasi 
om m aviy  axborotni  nafaqat  zam ondoshlar  o 'rta s id a   bugungi  radio  kabi 
og‘zaki  adadlashtirishning,  balki  om m aviy  a x b o ro tn i  keyingi  avlodlarga 
yetkazishning  liam   sam arali  vositasidir
Ibtidoiy  kom m unikatsiyalarning  araumiy  sin k re tik   x arakteri,  Eng 
qadim gi  o dam lar  real,  haqiqiy  va  o 'zlari  o ‘ylab  ch iq q a n   su n ’iy  dunyoni 
farqlay  ololm aganlaridan,  ulam i  bir-biri  bilan  b o g ‘lab  turgan  kom m u­
nikatsiya  tizim larining  tarkibiy  qism laríni  ham   ajra ta  bilm aganlar.  Masalan, 
bugungi  telejurnalistga  videoqator  bo ‘g ‘inlarini  ay tib   bering  deyilsa,  u 
bem alol  kadr,  yaqin  va  uzoq  plan,  rakurs  degan  tu sh u n c h a la m i  keltiradi. 
Ibtidoiy  o dam lar  o'rtalaridagi  bog‘lanishiar  ta b iiy   kom m unikatsiyalar 
bo ‘l«i-da,  ular  tovushni  tasvirdan,  qolaversa,  ash u lan i  m usiqa  yoki 
sh e ’riyatdan,  o ‘yinní  p antom im a  yoki  o 'x sh a tish d a n   nazariy  jih a td a n  
ajratolm as  editar.  M asalan,  gulxan  atrofidagi  s a h n a   u la rd a  yaxlit,  haqiqiy 
hayotiy  voqea  sifatida  taassurot  qoldirgan.  S hunday  qilib,  xulosa  chiqarish 
m um kinki,  eng  qadim gi  odam lar  tasaw u rid a  ta b iiy   kom m unikatsiyalar 
birlashgan-sinkretik  xarakterga  ega  bo ‘lgan.
O m m aviy  kom m unikatsiyalam ing  m a ’nosi  va  ta b iatin i  to ‘g ‘ri  tushu- 
nish  uchun  ulam ing  yana  b ir  m uhim   jihatiga  e 'tib o r   berish  kerak. 
K om m unikatsiyalar  faqat  jo nli  m avjudotlar  orasida  boMishi  m um kin.  Ongli 
kom m unikatsiyalar  esa  faqat  ongli  insonlarga  x o s  vaziyat,  hodisa.  T osh, 
loy,  tem ir,  yog‘ochlam ¡ng  shuuri  yo‘q,  ular  hech  n arsan i  tushunm aydi  va
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

faqat  axborot  y etk azish n in g  texnik  vositasi  sifatida  xizm at  qda  oladi.  U shbu 
narsalarga  tu sh irilg an   tasvirlar esa  kom m unikatsiya  m azm unim   aks ettiradi. 
Ammo  ongli  k o m m u n ik atsiy a  faqat  ongli  o d am lar o ‘rtasida yuz beradi.
Ibtidoiy  kom raunikatsiyalam ing  urauraiy  yo ‘liari.  Bular  qatoriga,  eng 
aw a lo   ibtidoiy  s a n ’a tn i  kiritishim iz  m um kin.  Y uqorida  aytganim izdek,  eng 
qadimgi  sa n ’a t  sin k retik   xarakterga  ega  boMgan.  Mutaxassislar  f i n c h a ,  
bizgacha  yetib  k elgan  b u n d ay   san’at  n am u n ala n   taxm inan  30  m ing  yil 
ilgari,  ya’ni,  tu g a b   borayotgan  paleolit  davrida  yaratilgan.  O yinlar  ovda 
qilinadigan  h a ra k a tla rd a n   tug‘ilgan  b o ‘lsa,  ashulalar  o  yin  va  m ehnat 
jarayonlaridan  kelib  c h iq q an   va  hokazo.  Bizning  davnm izda  Ispaniya 
(Altam ira),  F ra n siy a  (L asko,  M ontespan)  va  boshqa  m am lakatlardagi  g o r 
va  tog‘lardan  o ‘sh a   d av rlard a  bitilgan  m inglab  rasm lar  topilgan.  O dam lar 
va  hayvonlarning  tasvirlari  shu  q adar  m u kam m al  ishlangank!  bunday 
m ahoratga  bugungi  rassom lar  ham   qoyil  qolishadi.  Tasvirlar  b o y o q d a  
chizilgan,  to sh d a  o ‘yilgan  yoki  ikkala  usul  ham   qo  llamlgan.  B undan 
tashqari,  o d a m la m in g   toshdan  yasalgan  h aykallan  ham   topilgan.  Ov, 
dehqonchilik,  d a m   olish  yoki  shu  kabi  ja rayonlarda  aJcborotning  lurU 
ko'rinishlarini  ishlab  ch iq ish   va  o ‘zaro  alm ashuvga  ehtiyoj  san atning  eng
qadimgi tu rlari  vujudga  keüshiga  sabab  boUgan 
.  , 
. 
. .  
. .
X uddi  sh u   ta rz d a ,  ibtidoiy  kom m um katsiyalar  jarayom da  yoki
m u lo q o t  u c h u n   y a ra tilg a n   ijtim oiy  m u n o s a b a tia rm n g   b o sh q a  um urrny
turlari  -   o g'zaki  ad abiyot,  folklor,  she’riyat,  m usiqa,  m e  m orchilik,  am aliy 
san’at  va  hokazo  h a m   vujudga  kelgan.  Bunga  o íd   misoUar,  aym qsa  S harq 
m am lakatlarining  e n g   qadim iy  tarixida  ko‘p  uchraydi.  G i ^ m e s h   ^ q 'd a g i  
doston,  « M ahobhorat*,  «Ram ayana*.  «Avesto*  kabi  m anbalar  fikrim iznm g
^ ^ M u t o ^ i s l a r   e n g   qadim gi  kom m unikatsiyalarning  yana  bir  um um iy 
ko‘rinishiga  n eg a d ir  deyarli  e ’tib o r  berishm ayapti.  Bu  ko'rinish 
ibudoiy 
davlatdir.  M a ’lu m k i,  ilk  davlatlar  m ü oddan  to   rt  ming  yil  a w a l  M eso- 
potam iya  Assuriya  va  X aldeyada  paydo  boMgan.  O  z  navbatida,  davlatdek 
ko‘p  bo ‘g‘in ü   h a m d a   m urakkab  ijtimoiy  tu zilm a  faqat  om m av.y  kom m u- 
nikatsiyalar  rivojlangan  hududlarda  tashkil  etilishi^m um km   e d ,   Chunk» 
davlat  paydo  b o ‘iishi  u ch u n   hech  boMmaganda  harbiy  kuchlar,  boshqaruv 
tuzilmasi,  so liq lar  u c h u n   m as’ullar,  q o n u n   va  shu  kabi  huquqiy 
davlat  qarorlari  m a zm u n in i  om m aga  yetkazish  u ch u n   ta y in la n p n   o dam lar 
ham da  vositalar  boMishi  shart.  M a’lum   b ir  h u dudda  yashaydigan  aholiga 
hokim iyat  ax b o ro tin i  o ‘z  vaqtida  va  keng  m iqyosda  yetkazib  tu n sh  
davlat  m avjudligi  va  sam arali  faoliyatining asosiy  ko  rsatgictudir.
Ibtidoiy  koram unikatsiyalar  rivojlanishining  taraoyillan.  Eng  qadim gi 
kom m unikatsiyalar,  bugungidek,  amaUy  jih a td a n   foW a l^ U h   u chun  .j u  ay 
tam oyillarga  m o s  rivojlangan.  B ulam i  qisqa  qilib  axborotliiik,  tushunarlilik, 
ayoníylik,  ta ’sirchanlik,  ommaviylik,  dolzaiblik,  ehtiyojliük  deb  tasm flasak, 
xato  qilm agan  boMamiz.  K o 'p ro q   shu  kabi  talablarga  javob  beruvchi
axborot  om m aviylashgan.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---