Ўzbekiston respublikasi

2. Idrokning yangi qirralari 
 
Shozirgi  zamon  psixologiya  fanining  nazariy  muammolari  qatoriga  insonni 
inson  tomonidan  idroq  qilish  masalasini  kiritish  mumkin.  Ilmiy  manbalarning 
tashliliga  ko’ra,  insonning  ba'zi  psixologik  xususiyatlari,  fazilatlari  uning  yuz 
alomatlari  va  tana  a'zolarining  turli  sharakatlari  yordamida  aniqlanadi.  Insoning 
tashqi  qiyofasining  tuzilishi  bo’yicha  shaxs  xarakteri  xususiyatlari  va  uning 
fazilatlariga  oid  ishonchli  fikr  bildirish  o’zining  uzoq  tarixiga  ega  bo’lsada,  lekin 
muammoning  ilmiy  negizi,  uning  mexanizmi  shozirgi  davrdagina  tadqiq  qilina 
boshlandi. Odamning  tashqi  qiyofasini  tashlil  etish  orqali uning  rushiy  dunyosiga 
basho  berish  yuzasidan  jashon  psixologlari  tomonidan  yaratilgan  nazariyalar, 
to’plangan  amaliy  ma'lumotlar  umulashtirilsa,  quyidagi  tasnifnomani  yuzaga 
keltirish mumkin: 
1. 
Insonning tashqi qiyofasidagi shar bir o’zgarish uning yaqqol shaxsiy 
xususiyati  bilan  uzviy  bolezniqliq  ekanligini  tushuntirishga  asoslangan  analitik 
talqin  uslubi  (labni  qattiq  qisib  yurish-odam  irodasining  mustashkamligi 
nishonasidir).  Boshqacha  so’z  bilan  aytganda,  insoniyatning  ijtimoiy-tarixiy 
taraqqiyoti  davomida  ajdodlar  tomonidan  to’plangan  tajribalarga  asoslanib, 
shaxsning rushiy dunyosini basholash imkoniyati mavjudligi demakdir.  
2. 
Insoning tashqi qiyofasidagi beixtiyor, tabiiy ko’rinishdagi sernafosat 
nozik  ado,  boshqa  kishilar  shissiyotini  o’ziga  tortuvchi  joziba,  maftunkorlik, 
xushbichimlik  shaxsning  kechinmalari  bilan  uyqunlashuvini  e'tirof  qilishga 
qaratilgan  yondashuv  (shaxsning  didi  bilan  kiyinishi,  me'yor  bilan  o’ziga  aro 
berishi  uning  ibosida  ifodalanishining  rushiy  dunyosi  bilan  mutanosibligi).  Idrok 
qilinayotgan  inson  muayyan  masofada  muomala  va  muloqotga  kirishuvchi  shaxs 

---

63 
 
tomonidan  qay  yo’sinda  qabul  qilinsa,  demak  o’sha  odam  to’qrisidagi  taassurot 
bevosita  favqulotdagi  sholatga,  vaziyatga  boqliq  bo’ladi,  chunki  yoqtirish  yoki 
yoqtirmaslik,  simpatiya,  antipatiya,  empatiya  bir  lashzalik  idrok  mashsulida 
mujasssamlashishi mumkin.  
3. 
Idrok  qilinayotgan  insonin  tashqi  ko’rinishining  alomatlari  iliq 
taassurot  va  tasavvur  uyqotuvchi  tanish  odamning  psixologik  xususiyatlari 
notanish kishiga o’xshashligi tufayli ixtiyorsiz ravishda unga qiyos beriladi. Oldin 
idrok  qilingan  tanish  insonning  barcha  fazilatlari  va  shislatlari  tashqi  qiyofa 
evaziga  notanish  kishiga  ko’chiriladi.  Shunisi  ajablanarliki,  mazkur  jarayonda  na 
mantiqiy tashlil, na uzviylik talqini ishtirok etadi.  
Xuddi  shu  boisdan  bu  tarzda  insonni  inson  tomonidan  idrok  qilish 
o’xshashlikka asoslanishi ta'kidlab o’tish maqsadga muvofiq.  
4. 
Insoning tashqi qiyofasini idrok qilish negizida uni u yoki bu ijtimoiy 
(ishchi,  deshqon,  ziyoli)  gurushlarga,  ya'ni  toifalarga  aloqadorligi  to’qrisida 
muayyan qarorga kelinsa, odamning shaxsiy sifatlarini basholash xuddi shu nuqtai 
nazardan  amalga  oshiriladi.  Kishining  tashqi  ko’rinishiga  nisbatan  bundayo 
yondashish ijtimoiy kelib chiqishga asoslanuvchi o’xshashish deyiladi.  
Bizningcha,  insonin  inson  tomonidan  idrok  qilish  jarayoni  qat'iy  ravishda 
quyidagi bosqichlar orqali amalga oshishi mumkin: 
-idrok  qilinayotgan  odamni  idrok  qiluvchi  o’zining  shaxsiy  xislatlari  bilan 
qiyoslash  natijasida,  uning  mashsuli  bo’yicha  talqin  qilinadi  va  tushuntiriladi; 
bunday idrok qilish tarzida insonin inson tomonidan aks ettirish,  o’xshatish, unga 
taqlid  qilish,  undan  ibrat  olish  ulublari  orqali  yuzaga  keladi,  ya'ni  identifikasiya 
bosqichi bevosita amalga oshadi; 
-idrok  qilinayotgan  shaxsning  o’rniga  idrok  qiluvchi  o’z  xoshishi  bo’yicha 
muloshaza yuritishi, uni tushunishga intilish o’z-o’zini anglash negizida nmmoyon 
bo’ladi,  ya'ni  refleksiya  bosqichi  vujudga  kelagnligi  to’qrisida  muayyan  qarorga 
kelinadi; 
- 
o’zga  kishilarning  kechinmalari  va  shis-tuyqulariga  nisbatan 
shamdardlik bildirish, meshr-oqibatliligini amaliy ifodalash orqali ularni tushunish 
imkoniyati tuqiladi, buning natijasida tub ma'nodagi empatiyaga asoslangan idrok 
qilish bosqichi yuzaga keladi; 
- 
o’zga kishilarga ijtimoiy gurush a'zolariga nisbatan berilgan xislatlarni 
ommaviy  tarzda  yoyish,  tavsif  berish  va  basholash  negizida  idrok  qilish  jarayoni 
tuqiladi, ya'ni qadimgi mezonlar bo’yicha in'ikos qilish stereotipizasiya deyiladi.  
Psixologiya  fanida  refma'ruza,  ya'ni  o’zini-  o’zi  anglash  shaxsning  barcha 
(shissiy, bilishga oid, irodaviy, boshqaruv) xususiyatlarini oqilona basholash degan 
qarashlar  va  yondoshuvlar  to  shozirgi  davrgacha  davom  etib  kelmoqda  Bunday 
sholat inson tomonidan o’zini-o’zi aks ettirishni bildiradi, xolos.  
Lekin  o’zga  kishilar  idrok  qilinuvchining  shaxs  sifatlarini  qay  shajmda 
bilishadi,  ularni  basholash  imkoniyati  qanday,  uning  nimalarga  qodir  ekanligini 
tushuna  olishadimiq  Kabi  muammolarga  javob  berish  orqali  o’zini-o’zi 
anglashning boshqa qirralarini aniqlash mumkin. Insonlar o’zaro bir-birlarini idrok 
qilish kezida: 

---

64 
 
- 
birinchidan,  darshaqiqat  idrok  qilinayotgan  shaxsning  asl  qiyofasi 
so’zsiz ravishda ifodalanishi; 
- 
ikkinchidan,  shaxs  o’zini  aniq  tasavvur  qilib,  so’ng  oqilona  basholay 
olishi, munosabat bildirishi, shaxsiy yondoshuvi; 
- 
uchunchidan,  shaxsning  boshqa  odamlar  tomonidan  anglanishi 
natijasida  ikkiyoqlama  in'ikos,  ya'ni  "sub'ekt-sub'ekt"  munosabati  vujudga  keladi. 
Shaxslararo  bir-birini  aks  ettirish  jarayonining  moshiyati  inson  fazilatlarini  qayta 
esga  tushirish,  qaytadan  tiklash  va  ularni  yaxlit  tarzda  mujassamlashtirish  orqali 
o’z aksini topadi. 
Jashon  psixologlari  asarlarini  tashlil  qilish  va  shaxsiy  kuzatishlarimiz 
natijalari  inson  tomonidan  faoliyat  maqsadini  ro’yobga  chiqarish  rejasini  va 
modelini yaratishda ifodalanuvchi antisipasiya (latincha anticipatio, ya'ni oldindan 
sezish,  payqash,  oldindan  idrok  qilish,  shodisa  moshiyatini  ochishdagi  topqirligi) 
bir necha bosqichlardan iborat ekanligidan dalolat bermoqda.  
Shozirgi  zamon  jashon  psixologlari  antisipasiyani  besh  darajaga  ajratib 
o’rganmoqdalar,  chunonchi  anglashidmas  subsensor  (lotincha  "sub"  osti  va 
"sensis"-  sezish  so’zlaridan  tuzilgan  bo’lib,  idrok  qilishning  ongosti  sholatini 
anglatiladi),  sensomotor  (loticha  "sensis"  sezish  "motor"sharakat  degan  ma'nono 
bildirib, nozik sharakatlarni sezish demakdir), perseptiv (lotincha " perceptio"drok 
degan ma'no anglatadi), tasavvur, bashorat (bashorat) qilish kabilar.  
Antisipasiyaning  subsensor  darajasining  ifodalanishi  inson  gavdasining 
o’zgarishida,  uning  ideomotor  (ixtiyorsiz  sharakat)  jarayonida,  tashqi  ta'sirga 
tezkor  javob  qaytarishida  o’z  aksini  topadi.  Gavdaning  mujassamlashuvi  va 
sharakat barqarorligi insonning ixtiyoriy sa'y- sharaktga tayyorgarlik ko’rish uchun 
mushim zamin ta'minlaydi.  
Antisipasiyaning  sensomotor  bosqichi  sharakatdagi  jismlarni  o’zaro 
taqqoslashda,  murakkab  sharakatlarni  muvofiqlashtirishda,  tezkor  sharaktning 
mushitdagi  vaqt  va  fazoviy  o’zgarishlar  mutanosibligini  uzluksiz  ravishda  idora 
qilib turishda namoyon bo’ladi.  
Perseptiv bosqichda idrok qilish xotira jarayonlari bilan uo’qunlashib ketadi. 
Buning  natijasida  o’tmish  tajribalariga  asoslanib  kelajakda  vaqt  va  fazoviy 
o’zgarishlar  yuz  berishi  eshtimoli  chuqur  tashdlil  qilinadi,  uning  orazlari 
yaqqollashtiriladi.  
Antisipasiyaning tasavvur darajasi obrazlarning vaqt va fazoviy o’zgarishiga 
binoan  ularni  fikran  qaytadan  yaratish,  bunyod  etish,  gosho  qorishiq  tasvirlar 
vujudga  keltirish,  ularni  sxemasini  va  rejasini  tuzish  uchun  insonda  uquvchanlik, 
qobillik shamda ijodiy faollikning tuqilishini namoyish qiladi.  
Antisipasiyaning  beshinchi  bosqichi  nutq  va  tafakkur  yordamida  bo’lqusi 
sholatlar, shodisalar, keskin o’zgarishlar to’qrisida bashorat (bashorat) qilish shulq-
atvor  sharakatlarini  va  amalga  oshiriluvchi  faoliyatini  rejalashtirish  jarayonining 
yuksakligi  bilan  boshqa  darajalardan  sifat  jishatidan  ajralib  turadi.  Mazkur 
bosqichda umumlashtirish va  mavshumlashtirishning ayrim sermashsul  darajalari, 
mantiqiy  usullar,  oqilona  shamda  maqsadga  muvofiq  xatti-sharakatlarning  yuqori 

---

65 
 
samara  beruvchi  ko’rsatgichlari  o’zining  cho’qqisiga  erishadi.  Lekin  bu  borada 
yana izlanishni davom ettirish lozim.  
Bizningcha,  inson  tomonidan  yangilik  modelini  bir  necha  yo’nalishda 
amalga oshirishi mumkin: 
- shozirgi zamon kelajak tomon fikriy yo’nalishda: 
- kelajak muammolaridan shozirgi davr masalalariga fikran ko’chish; 
- shozirgi davr va istiqbol rejalari yuzasidan moziyga murojaat qilish kabilar.  
Antisipasiyaning  shar  qaysi  bosqichi  integrativ  xususiyatga  ega  bo’li,  ular 
bir-birini  uzluksiz  ravishda  taqozo  qiladi  va  xuddi  shu  yo’sinda  ma'lumotlar 
taqchilligiga  barsham  beriladi.  Shunday  real  voqelik  vujudga  kelishi  mumkinki, 
bunda  inson  oldida  yaqqol  topshiriq  va vazifadan  kelib  chiqqan  sholda  u yoki  bu 
antisipasiyaning  bosqichi  ustuvorlikka  erishadi.  Xuddi  shu  boisdan  uning  shar 
qaysi  bosqichi  o’zaro  qorishib  ketishi,  muammoning  o’ziga  xos  xususiyatlariga 
binoan izchillik, ketma-ketlik tizimi buzilishi eshtimoldan sholi emas.  
Insonni  inson  tomonidan  idrok  qilishning  yangi  ilmiy  qirralari  yuzasidan 
muloshazalardan  kelib  chiqqan  sholda  quyidagi  umumiy  xulosalar  chiqarish 
maqsadga muvofiq: 
-antisipatiyaninng  xar  qaysi  bosqichi  yechimi  kutilayotgan  muammolarning 
murakkabligi darajasiga munosibdir; 
-antipitasiyaning  xar  bir  darajasiningn  maqsad  ko’zlashdagi  va  muammoni 
xal qilishdagi imkoniyati turlichadir.  
-antipitasiyaning subsinsordan