Zengezur a5 Layout 1
Yüklə 0,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
1919-cu il tarixdə Milli Şuraya göndərdiyi “Qarabağda ingilis siyasəti ilə əlaqədar olaraq yaranmış vəziyyət və onun düzəldilməsi üçün zəruri təd- birlər” adlı məlumat-məruzəsi, eləcə də Andranikin 1918-ci il sentyabrın 4-də Zəngəzura ayaq basdığı gündən tökdüyü qanlar, məqsədi, hərəkət planları barədə qəza rəisi Məlik Namazəliyevin Gəncə, ardınca da Bakıya göndərdiyi onlarla məktub, teleqram da Milli Şuranı, AXC Hökumətini lazımi zamanda qətiyyət, siyasi iradə, cəsarətli hərəkətə keçməyə sövq edə, inandıra bilmədi. Hələ üstəlik 1918-ci ilin qanlı mart qırğınlarından sonra da, hətta Nuru paşa komandanlığında Bakının işğaldan azad edilməsindən sonra belə ermənilərin həyasızlıqla AXC-nin Bakıdakı bütün hökumət strukturlarında möhkəmlənmək, parlamentdə daha çox yer tutmaq səylərinə nəinki gərəkən cavab verilmədi, hətta süst biganəliklə, sanki heç nə olmamış kimi ermənilərin Bakıda yenidən qol-qanad aç- malarına imkan yaradıldı. Daşnak erməni ordusunun əsas pul kisəsindən biri Bakıda yaşayan, mart qırğınlarının, Nuru Paşa qoşunlarına qarşı müqavimətin təşkilatçılarından olan general Baqratuni idi. Xosrov bəy həmin günlərdə israrla xarici emissarlarının köl- gəsində Qarabağda lövbər salmış Erməni Milli Şurasına və onların hi- mayəsindəki silahlı dəstələrə 6 gün ərzində tabeliyindəki hərbi hissələri ilə birlikdə Qarabağ və Zəngəzurun hüdudlarından çıxması barədə ulti- matum verilməsini, yuxarı Qarabağ ərazisindəki əslində mövcud olan ik- ihakimiyyətliyə son qoyulmasını, imtina edib çıxmadıqları təqdirdə, AXC–nin hərbi hissələrinin təxirə salınmadan Zəngəzura yeridilməsinə icazə və kömək istəyirdi, İranla sərhəd bölgələrində boş-boşuna dayanmış 600 nəfərlik top-tüfəngli hərbçilərin bu məqsədlə onun sərəncamına göndərilməsini rica edirdi, xəzinədən ayrılmış pulun, hərbi geyimlərin hələ də gəlib çatmadığını yazırdı, erməni silahlı qüvvələrinin Laçında ağır itkilərə məruz qalmasından sonra bir daha müvazinətini düzəldə bilmələrinə imkan verməmək üçün bunun vacibliyini əsaslandırırdı və İrəvandan Azərbaycan torpaqlarının qəsbinə planlanan, uzağa hesablanan hərbi yürüşlərinin qarşısının alınmalı olduğun yazırdı, təhlükə barədə dönə-dönə xəbərdarlıq edirdi: “...geciksək, Zəngəzur və digər qəzaları itirəcəyik, Azərbaycanda hərc-mərclik yaranacaq”-deyirdi. O, ingilislərin təşəbbüsü və vasitəçiliyi ilə Azərbaycan və Ermənistan arasında imza- lanan müqavilələrin ermənilərin xeyrinə olduğunu, bununla vaxt qazandıqlarını, imkan düşdükcə öz bəd əməllərini davam etdirəcəklərini, AXC hərbi dəstələrinin Şuşa və Laçından (Abdallar) çıxarılmasının yolverilməz olduğunu, ingilis siyasətinin Zəngəzur və Qarabağı Azərbay- candan qoparmağa yönəldiyini, iki qonşu xalq arasında münasibətləri həd- siz kəskinləşdirdiyinə dair sənədlər, sübutlar, müraciətlər göndərirdi, əvəzində isə AXC Bakıdan İrəvana, Tiflisə, Amerika, İngiltərə, Fransa, İtaliyanın hərbi və diplomatik missiya başçılarına xahişlər, dişsiz xəbər- darlıqlar, ard-arda nəticəsiz qalan notalar göndərirdi. Xosrov bəyin tələblərinin nə qədər düzgün olduğunu zaman göstərdi, onun tələbləri, mövqeyi qəti idi, vətənini, millətini, dövlətini sevən bir hərbçinin siyasi iradəsinin həyat, mücadilə amalı idi, yeganə doğru yol idi: 1.Qarabağ və Zəngəzur məsələsinin həllində ingilis köməyindən qətiyyətlə imtina edilməlidir, 2. İngilislər Qarabağ və Zəngəzur məsələsinin həllində bizə yalnız maneçilik yaradırlar, 3. Məcburi tədbirlər görülmədikcə ermənilər Azərbaycan hakimiyyətinə tabe olmayacaqlar, 4. Bu problem həllini tapmadıqca əhali hökumətin gücsüz olduğuna inanacaqdır. Bu isə həmin bölgələrdən əlimizi tamam üzmək deməkdir. Xosrov bəy məsələnin həllinin yolun da göstərirdi: 1. Təxirə salmadan hərbi hissələri Zəngəzura yeritmək, er- mənilərin İrəvandan Zəngəzura, Azərbaycanın digər bölgələrinə hərəkə- tinin qarşısını almaq, 2. Dağlıq Qarabağa Azərbaycanın hakimiyyətini tanımaq barədə ultimatum vermək və altı gün vaxt qoymaq 3. Bütün ermənilərə Azərbaycan rayonlarından getməyi təklif etmək, ultimatum dövründə onlarla hər cür danışıqları kəsmək, ultimatum bitdiyində dərhal hərbi əməliyyatlara başlamaq və bütün məsuliyyəti er- məni başçılarının üzərinə qoymaq... Xosrov bəy “İttihad” partiyasının qurucu rəhbərlərindən idi, Os- manlıda bu partiyanın rəhbəri Hərbi nazir Ənvər Paşa idi, Xosrov bəy Ənvər Paşanın erməni məsələsini necə həll etdiyini də gözəl bilirdi; er- məni durduqca problem duracaq, erməni məsələsini həll etməyin yeganə yolu ermənilərdən azad olmaqdır. Tarixi şans bir dəfə verilir, sən ondan yararlanmadınsa, qarşındakı yararlanacaq, Zəngəzur ortada qalıb sahibini gözləyən ov kimi idi, birinci kim götürdüsə onundu... Ruhun bizi bağışlamasın, Xosrov bəy, qarşında üzümüz qara, başımız aşağıdır. Sən nə qədər uzaqgörən insan imişsən! Budur 20 ildir sənin tələblərinə, çağırışlarına, hay-həşirinə əməl edilmədiyinin ağrısını bu dəfə daha ağır yük altında çəkirik... Xosrov bəy 28 may 1918-ci ildə Tiflisdə Hərbi nazir vəzifəsini qəbul edərkən Milli Şura qarşısında 3 vəzifəni yerinə yetirəcəyini bu sıra ilə elan etmiş və bundan ötrü Hökumətin yardımını istəmişdi: “erməni hərəkatı ilə mübarizə və bu hərəkatın tamamilə məhv edilməsi, qayda-qa- nunun bərpa olunması, məcburi köçkünlər arasında gəzən epidemiyalarla mübarizə, onlara yardım”. Ancaq erməni məsələsində tutduğu qətiyyətli mövqenin nəticəsi olaraq Xosrov bəy tezliklə istefaya getməyə məcbur qaldı və Rusiyada ali hərbi təhsil almış general yeni hökumətdə Əkinçilik naziri postuna və Qarabağın general-qubernatorluğuna təyin edildi. Bu qeyrətli, vətənsevər insan son gücünə qədər ermənilərin Şuşa da daxil, Qarabağın dağlıq hissəsinə girməsinə, Zəngəzur qırğınlarının burda təkrar olunmasına imkan vermədi, gücü, qüvvəsi yalnız bura qədər yetdi. Qarabağın general-qubernatoru Xosrov bəyin 1919-cu il aprelin 2-də AXC Nazirlər Şurasının sədrinə məktubda yazırdı ki, general-quberna- torluğun hüdudlarında siyasi məsuliyyəti mən daşıdığım halda hərbi hissələrin mənə tabe olmaması, lazımi zamanda silahlı qüvvələrin gücündən istifadə etmək hüququndan, həm də hökumətlə teleqraf, rabitə əlaqəsi, xüsusən zəruri hallarda Hərbi nazirlə əlaqə qurmağımın qeyri- mümkünlüyü bölgəni böhranlı vəziyyətə salıb, faktik olaraq iki- hakimiyyətlilik hökm sürür, ingilis missiyası öhdəsinə götürdüyü missiyanı yerinə yetirmir, ermənilərlə, ingilislərlə apardığımız danışıqlar heç bir nəticə vermir, ermənilərin hərəkətlərindən görünür ki, onlar güclü hazırlıq aparırlar. Qanuna görə general-qubernatorun hakimiyyəti Baş ko- mandanın hakimiyyətinə bərabər tutulur, ona görə də hərbi hissələr onun tabeliyinə keçməlidir. Cavab gəlmir, Xosrov bəy yenidən yazır: ”...Qarabağda erməni məsələsinin dinc yolla həlli üçün hərbi hissələrin mənə tabe edilməsinin zəruriliyi haqqında dəfələrlə verdiyim bəyanata baxmayaraq indiyə qədər cavabsız qalmışdır. Mənim tərəfimdən bildirilmişdir ki, bu cür tabe edilmə qətiyyən mövcud qanunlarla zid- diyyət təşkil etmir. Məsələnin bütün vacibliyinə və təxirəsalınmazlığına Yüklə 0,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|