ZəNGƏzur köÇ, deportasiYA, soyqirimi
Yüklə 2,28 Mb. Pdf görüntüsü
|
181 göstərib), Müsavatın 5-ci Başqanı Zəngilanlı Dr.Mehmet Azər Aran, Qubadlıdan AXC Parlamentinin üzvü, yüzbaşı Baba Məmmədov, Xələcli azadlıq mücahidi, maarifçi Əhəd Ural, Goruslu müsavatçı, diplomat Taki Aran və onlarla başqa dəyərli şəxsiyyətlər, ailəliklə, nəsilliklə, bütöv kəndlər (Qubadlıdan Xocahanskilər, Zəngilandan baharlılar və s.) rus-erməni terrorçularının təqiblərindən sağ qalmaq üçün Anadolu torpaqlarına üz tutublar. Bu məşhurlar təkcə özləri, ailələri ilə yox, bəzən nəslinin böyük bir hissəsi ilə köçüb Anadolu-Türkiyə torpaqlarında yaşamışlar [152, s. 39-41]. Sovet Rusiyası mühacirlərin ölkəyə qayıdışına da qadağa qoymuşdu. Azərbaycanlıların Anadoluda məskun olduqları ellər ən çox Qars, İğdır və Ağrı vilayətləridir. Türkiyə mənbələrinə əsasən, Qars şəhər mərkəzinin 35-40 faizi, Qarsın qərbindəki Başgədiklər bələdiyyəsi və kəndlərində yaşayanların əsas hissəsi, şərqindəki Akyaka qəsəbəsinin 80 faizi, Arpaçayın isə yarısı azərbaycanlıdır. Digora bağlı 2 azərbaycanlı kəndi var. Qarsın Selim, Sarıkamış və Kağızman qəsəbələrində də xeyli azərbaycanlı yaşayır. Qars bölgəsində yaşayan əhalinin ümumilikdə 25-30 faizi azərbaycanlıdır. İğdırda 15-20 il öncəsinə qədər əhalinin 80 faizi azərbaycanlı idi, kürdlərin artımı ilə bu rəqəm nisbəti indi 60 faizə enib. Şəhər mərkəzində azərbaycanlı 60, Tuzluca, Aralık, Karakoyunlu kimi iri kənd, Türkiyə Cümhuriyyəti Baş Dövlət Arxivləri Müdirliyinin nəşrlərində, eləcə də bir çox mənbələrdə son iki əsrdə əslən Azərbaycan türkü olan 200-dən çox tanınmış, ölkə tarixində iz qoymuş insanın adı çəkilir, haqqında bilgi verilir [152, s. 39]. Onların bir çoxunun təxəllüsündə Qarabaği, Zəngəzurlu sözləri həkk olunub, o cümlədən 4 general, 5 albay-polkovnik, 25- dən çox professor, doktorun adı çəkilir. Rusiya-Osmanlı savaşları, Birinci Cahan Savaşı, İstiqlal, Qurtuluş mücadiləsi illərində azəri türkləri də mübarək qanlarını mürəkkəb, süngülərini isə qələm edə- rək cani-könüldən özlərini bu torpaqların doğmaca övladları saymış, 182 Türkiyədə milli mücadilə tarixinə qızıl səhifələr yazmışlar [173, s. 24-26]. Azərbaycanlılar Ağrının Taşlıçay qəsəbəsində-ilçəsində əhalinin yarısını təşkil edir. Vilayətdə azı 5 faiz əhali azərbaycanlıdır. Türkiyənin qərbindəki şəhərlərdə XX əsrin əvvəllərində köçüb gəlmiş çox sayda, İstanbulda ən azı 300 min azərbaycanlı yaşayır [152, s. 41]. Onlarla sənəddən görünür ki, Qafqazdan Osmanlıya pənah gətirənlərin müvəqqəti yerləşməsi üçün yatacaq, yeyəcək guşələri ayrılmış, yerli dini icmalar, imkanlı şəxslər maddi yardımlar, ianələr vermişlər. Qarabağ və Zəngəzurdan gələn mühacirlərin Van, Adana, Diyarbəkir, Bitlis, Ərzincan və digər vilayətlərə yerləşməsi, onların məsrəflərinin ödənilməsi üçün Dahiliyə Nəzarəti, Maliyyə Nəzarəti, Mühacirlərin İslamiyə Komisyonu Sədarəti kimi qurumların raportları, qaimələri, təlimatları arxivlərdə qalmaqdadır. Məsələn, onlardan birində - Maliyyə Nəzarəti İdarəsinin 28 oktyabr 1901-ci il tarixli təzkirəsində yazılır: «Rusiyanın Gəncə vilayətinə bağlı Cəbrayıl qəzası xalqından köç edib Vandan Diyarbəkirə gələn 480 nəfərlik mühacirlərin bahar mövsümünə qədər məsrəfləri ödənsin [152, s. 45]. Yaxud Mamuratülaziz vilayətində tikilən evlərə Qarabağlı mühacirlərin yerləşdirilməsi izni verilmişdir [19 noyabr 1906]. Maraqlı haldır ki, İran hakimlərinin Qarabağda törətdikləri vəhşiliklər barədə də Osmanlı sultanlarına şikayətlər göndərilib, yardım istənilib. Başqa bir sənəddə Qarabağlı mühacirlər Van valiliyinə onların İranın Köhnə şəhəri ətrafında var-yoxlarının əllərindən alınması barədə şikayətlərinin araşdırılması üçün 7 aprel 1903-cü il tarixdə Sədarətin adından Osmanı konsulluğuna təlimat verilmişdir [152, s. 46]. Ancaq məsələnin digər tərəfləri də vardır, Osmanlı dövləti ilə AXC, Türkiyə Cümhuriyyəti ilə Azərbaycan SSR arasında münasibətlərə birtərəfli yanaşma ilə tarixi həqiqətlərin bütün aspektlərini üzə çxarmaq mümkünsüzdür, hərtərəfli araşdırmalara ehtiyac vardır. İrəvan və Zəngəzurun ermənilərə verilməsində 183 184 Osmanlı dövlətinin müəyyən hərbi dairələrinin, nüfuz, ixtiyar sahibi olan bəzi xadimlərinin «xidmətləri»ni nəzərdən qaçırmaq olmaz» [100]. V.Qafarovun 1917-1922-ci illərdə Türkiyə-Rusiya münasibətlərində Azərbaycan məsələsinə dair sanballı tədqiqatında [100] bu məsələlər geniş tədqiq olunmuşdur. Ermənistan Milli Şurasının rəhbərləri Azərbaycan Milli Şurasına müraciət edərək Aleksandropolun (Gümrünün – H.A.) türk ordusu tərəfindən tutulduğunu qeyd edir və İrəvanın siyasi mərkəz kimi ermənilərə güzəştə gedilməsi məsələsini müzakirə etməyi təklif edirlər. Baş nazir Fətəlixan Xoyskinin hər iki respublikanın və Milli Şuranın elan olunduğu günün səhərisi Ermənistan hökuməti başçısının məktubuna verdiyi cavabla bağlı onun AXC-nin xarici işlər naziri M.Hacinskiyə 1918-ci ilin mayın 29-da göndərdiyi məktubunda yazırdı: «Biz ermənilərlə bütün mübahisələri qurtarmışıq və onlar bizim ultimatumumuzu qəbul edəcəklər və müharibə qurtaracaqdır. Biz İrəvanı ermənilərə güzəştə getdik» [100, s.164]. Tərbiyə, humanizm, insanlıq, təmiz əxlaq mücəssəməsi olan AXC liderlərinin erməni məkrinə belə sadəlövhlüklə inanması, belə aldanışları sonra da davam etdi. Ermənilər heç mürəkkəbi qurumadan Batumdə imzaladıqları müqavilələrin bütün bəndlərini pozdular, inadkar, iyrənc hərəkətlərini daha çirkin həyasızlıqla davam etdirdilər. Batum danışıqlarının lap başlanğıcındaca, həqiqətən də, Osmanlı Türkiyəsi «erməni təhlükəsini» özündən uzaqlaşdırmaq üçün gələcək erməni dövlətinin Azərbaycan ərazisində yaradılması siyasətini yeritdiyi məlum oldu [8]. Bununla bağlı olaraq, Batum konfransında aparılan danışıqların gedişi barədə danışıqlarda iştirak edən Azərbaycan nümayəndə heyətinin üzvü Nəsib bəy Usubbəyov Zaqafqaziya seyminin sabiq üzvlərinin 27 may 1918-ci il tarixli fövqəladə iclasında məlumat verdi. Batumdan yenicə qayıdan Nəsib bəy Usubbəyov fövqəladə iclas iştirakçılarına bildirdi ki, «Türkiyə nümayəndə heyətinin fikrinə görə Zaqafqaziyanın tərəqqisi üçün ən başlıca təminat Zaqafqaziya xalqlarının həmrəyliyi və birliyidir ki, Yüklə 2,28 Mb. Dostları ilə paylaş:
|