ZəNGƏzur köÇ, deportasiYA, soyqirimi
Yüklə 2,28 Mb. Pdf görüntüsü
|
188 olurdu [255]. Ermənistanm isə Gürcüstanla birbaşa əlaqəsi kəsilirdi və o, Osmanlı dövləti ilə Azərbaycan arasında bir ada şəklində qalırdı. Batumdakı Azərbaycan və Ermənistan nümayəndələri arasında, eyni zamanda Osmanlı-Azərbaycan-Erməni üçtərəfli danışıqlanda ərazi-sərhəd məsələləri ilə bağlı müzakirələr aparıldı və razılıq əldə edildi ki, Azərbaycan “Aleksandropol quberniyası” hüdudlarında erməni dövlətinin yaradılmasına razıdır. İrəvam siyasi mərkəz kimi Ermənistana güzəştə getmək məcburiyyətində olan Azərbaycan nümayəndələri şəhəri bu şərtlə güzəştə getməyə razı oldular ki, ermənilər Yelizavetpol qubemiyasımn bir hissəsinə, yəni Qarabağın dağlıq hissəsinə olan iddialarmdan imtina etsinlər [255]. İrəvan mərkəz olmaqla ətraf Azərbaycan ərazibrində erməni dövlətinin yaradılması müqabilində erməni tərəfı Azərbaycan və Osmanlı imperatorluğu qarşısında bir sıra öhdəliklər yerinə yetirməyi öz üzərinə götürdü və bunlar Osmanlı imperatorluğu ilə yeni yaradılan Ermənistan Respublikası arasında imzalanan 30-31 may və 4 iyun 1918-ci il tarixli protokol və müqavilələrdə təsbit edildi. Bütün bunların qarşılığında ermənilər üzərlərinə aşağıdakı öhdəlikləri götürmüşdülər: 1. Ermənilərlə müsəlmanlar arasında düşmənçilik aradan qaldırılacaq və erməni tərəfi Stepan Şaumyanla əlaqəyə girib Bakının müsəlman əhalisinin təhlükəsizliyini təmin edəcək, bununla azərbaycanlılara qarşı kütləvi qırğınların qarşısı alınacaqdır. Erməni tərəfinin üzərinə götürdüyü bu öhdəlik Osmanlı imperiyası ilə ye- nicə yaradılmış Ermənistan Respublikası arasında 1918-ci il iyunun 4-də Batumda bağlanmış «Sülh və Dostluq» müqaviləsində təsbit olundu. Batum müqaviləsinin 11-ci maddəsinə əsasən Ermənistan Respublikası hökuməti erməni silahlı qüvvələrinin ən tez bir zamanda Bakıdan çıxarılması üçün bütün qüvvələrini səfərbər edə- cəyini öhdəsinə götürdü. 2. Erməni tərəfi öhdəsinə götürdü ki, Azərbaycan qəzalarında erməni silahlı birləşmələri tərəfindən müsəlmanlara qarşı həyata keçirilən kütləvi qırğınlar dayandırılacaqdır. 189 3. Ermənistan hökuməti İrəvanda və yeni yaradılan erməni dövlətinin digər ərazilərində müsəlmanların sərbəst dini ibadət, mədəniyyət, siyasi və ana dilində təhsil almaq hüquqlarını təmin etməyi öhdəsinə götürdü. 4. Batum danışıqları zamanı əldə olunmuş razılığa əsasən ermənilər Azərbaycana qarşı ərazi iddialarından imtina edəcəkdilər. 5. Bundan başqa, İrəvan və ətrafındakı torpaqların verilməsi müqabilində ermənilər Azərbaycanla vahid konfederativ dövlətdə birləşməli idilər. Lakin İrəvanı və digər əraziləri alandan sonra ermənilər öhdəliklərindən imtina etdilər və Azərbaycan torpaqlarının işğalı prosesini davam etdirdilər. 1918-ci il mayın 29-da 9 min kvadrat kilometrlik Azərbaycan torpağında yaradılmış Ermənistan dövləti sonradan digər ərazilərin işğalına başladı: 1920-ci ilin dekabrından başlayaraq 10 il ərzində Moskvanın birbaşa köməyi ilə Zəngəzur qəzasından 405.000 desyatin (4414,5 km 2 ), Qazax qəzasından 535096 desyatin (5832,82 km 2 ), Naxçıvan MSSR-dən 657 km 2 , Cəbrayıl qəzasından Nüvədi, Eynəzir və Tuğut kəndlərini əhatə edən Azərbaycan torpaqları Ermənistan ərazisinə qatıldı. Sovet rejiminin sonrakı illərində də Ermənistan ərazisi Azərbaycan torpaqları hesabına daha da genişləndirildi və 29,743 km 2 -ə çatdırıldı [8]. Akademik Yaqub Mahmudov qeyd edir ki, ermənilər məqsədlərinə nail olduqdan sonra üzərilərinə götürdükləri bütün öhdəlikləri birtərəfli qaydada pozdu, işğalçılıq siyasətini davam etdirdilər: «Beləliklə, İrəvan və ətrafındakı Azərbaycan torpaqlarının ermənilərə verilməsi barədə həm Batum müqavilələrinin müvafiq maddələri, həm də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurasının 29 may 1918-ci il tarixli qərarı öz hü- quqi qüvvəsini itiribdir [8]. Y.Mahmudovun fikrincə, bu səbəblərə görə də AXC Milli Şurasının İrəvan və ətrafındakı Azərbaycan torpaqlarının ermənilərə verilməsi haqqındakı qərarına yenidən baxılmalı, həmin qərar 190 qüvvədən salınmalı və Azərbaycan xalqının İrəvan və ətrafındakı torpaqlara tarixi varislik hüququ bərpa olunmalıdır. AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun doktorantı Ruhəngiz Kərimli yazır: «Razılaşaq ki, Türkiyə Cümhuriyyətinin yaranması bilavasitə Azərbaycan Cümhuriyyətinin bolşeviklər tərəfindən istilasına bağlıdır. Çünki məhz qarşılıqlı razılıq əsasında XI Qırmızı Ordu Azərbaycana daxil oldu və bir daha Azərbaycan sərhədlərini tərk etmədi....1920-ci ildə Atatürkün Azərbaycan Cümhuriyyətinin xarabalıqları, Azərbaycan əsgərinin qanı üzərindən bazarlaşmasına, Türkiyə Respublikasının qurulmasına obyektiv hal kimi baxan, Azərbaycanın müstəqilliyini Türkiyə cümhuriyyətinə «peşkəş» eləmək arzusunda olanlara» da bu yazı layiqli cavabdır [98]. 1920-ci illərdə Zəngəzurun yarıdan çox qərb hissəsinin Azərbaycandan qoparılıb Ermənistana birləşdirilməsinə bu amilin də mühüm təsiri olmuşdur. Dövrün hadisələrinin, Türkiyə-Rusiya, Türkiyə-Azərbaycan münasibətlərinin Zəngəzurun dağlıq hissəsinin itirilməsində, əhalisinin soyqırımı və deportasiyasında böyük təsirini nəzərə alaraq, həmin mövzuda ətraflı danışmğı gərəkli sayırıq. Həm də ona görə ki, tarixşünaslığımızda bu istiqamət az öyrənilmiş, yaxud Türkiyə və Atatürk şəxsiyyətinə sevgidən, ehtiramdan dolayı bu məsələlərdən yan keçilmişdir. Son illər türk tarixşünaslığında Türkiyə Cümhuriyyətinin qurucu lideri Atatürk tez-tez Azərbaycanı, Dağıstanın Dərbənd və Gürcüstanın Batum bölgəsini Rusiyaya, Kıbrıs, Mosul, Kərkükü ingilislərə satmaqda ittiham edilir. Ancaq bunun Osmanlı dövlətinin varisi olan Türkiyə Cümhuriyyətini qoruyub saxlamaq niyyəti ilə məcburiyyət qarşısında edildiyinə dair arqumentlər də gətirilir [242]. Birinci iddianı irəli sürənlərin əllərinə Türkiyə Böyük Millət Məclisinin sədri M.K.Atatürkün imzası ilə Moskva Hökumətinə yazılı şəkildə göndərilən birinci Təklifnaməsidir. Sənəddə deyilir: „1- Emperyalist Hükümetler aleyhine 26 Nisan 1920 harekatı ve bunların tahakküm ve esareti hakkında bulunan mazlum Yüklə 2,28 Mb. Dostları ilə paylaş:
|