Zeynalova lalə VĠdadġ qızı “Audit xidməti sahibkarlığın növü kimi”

Malsatan və podratçılarla, alıcılar və sifariĢçilərlə 
hesablaĢmaların auditi 
Malsatan və alıcılarla hesablaşmaların auditinin aparılmasına başlanarkən 
auditor xatırlamalıdır ki, bu yoxlama əməliyyatlarında ilk növbədə satıcı və alıcı 
müəssisələr arasında malların satışı, görülmüş işlər və xidmətlərlə əlaqədar olaraq 
bağlanmış müqavilələrin Azərbaycan Respublikası qanunvericilyinə uyğunluğu, onun 
tələblərinə cavab verməsinin düzgün sənədləşdirilməsi müəyyən olunmalıdır. 
Malların satışı (işlərin, xidmətlərin) ilə əlaqədar bağlanmış müqavilələrdə ən 

---

47 
vacib məsələlərdən biri muqavilələrin rəsmiyətə salınması forması ilə yanaşı, onların 
icra olunma dövründən asılı olmayaraq tam və vaxtında yerinə yetirilməsidir. Əgər 
satıcı və alıcı müəssisələr arasında bağlanmış müqavilələr icrası müəyyən olunmuş 
valyuta və göstəricilər üzrə yerinə yetirilmirsə, belə müqavilələri etibarlı hesab etmək 
mümkün deyildir. 
Beləliklə auditor icra olunmuş satış və alış əməliyyatları üzrə bağlanmış 
müqavilələri, onların düzgün rəsmiyyətə salınmasını, başlanma tarixini və vaxtı 
keçmiş borcların səbəblərini müəyyənetməlidir. 
Daha sonra auditor malsatan və alıcılarla hesablaşma əməliyyatlarının hər bir 
satıcı və alıcı müəssisə üzrə ayrılıqda yoxlanılır. Mühasibat uçotunda əks olunmuş və 
İlkin hesablaşma sənədləri sayılan hesablaşma-ödəmə sənədləri, hesablaşmaların 
yoxlamasına dair inventarlaşma aktları və mühasibat uçotu hesablar planında 
müəyyən olunmuş 62 №-li «Alıcılarla və sifarişçilərlə hesablaşmalar» hesabında əks 
olunmuş yazılışlar əsasında alıcılara yüklənmiş (satılmış) məhsullar (iş, xidmət) üzrə 
həqiqi, qanuni borclar müəyyənləşdirilir. 
62 №-li «Alıcılarla və sifarişçilərlə hesablaşmalar» hesabı üzrə hesablaşmanın 
xarakterindən asılı olaraq aşağıdakı subhesablar açıla bilər(20,9): 
1. «İnkasso qaydasında ödəmələr»
2. «Planlı ödəmələr üzrə hesablaşmalar» 
3. «Alınmış vekseller» 
Hazır məhsulların satışı ilə əlaqədar olaraq müqavilələrin və digər hüquqi 
sənədlərin araşdırlıması nəticəsi olaraq 62 №-li hesabın subhesablarında əks olunmuş 
alıcılara və sifarişlərə olan borcların həqiqiliyi və qanunayuğun olması 
müəyyənləşdirilir. Göstərilən hüquqi sənədlərdən başqa informasiya mənbəi 
hesablaşma-ödəmə sənədləri, hesablaşmaların inventarlaşma aktları baş kitabın 
göstəriciləri və müəssisənin mühasibat uçotu hesabları aiddir. 
Qeyri-nağd hesablaşmalarda istifadə olunan müxtəlif formalar üzrə hesablaşma 
sistemi öyrənilərkən, onların subutedici sənədlərin olmasına xüsusi diqqət 
verilməlidir. Bəzi hallarda isə lazım gələrsə bankda və müəssisədə mövcud olan 

---

48 
hesablaşma sənədlərinin qarşılıqlı yoxlaması aparılmalıdır, Burada əsas diqqət çeklər, 
akkreditivlər və veksellərin istifadə olunması ilə əlaqədar olan hesablaşmalara daha 
geniş diqqət verilməlidir. Bu sənədlər bir sıra hallarda səhvlər, mövcud olan 
qanunvericiliyə riayət olunması və aldatma müşahidə olunur. Əgər alıcının borcunu 
təmin edən alınmış veksellər üzrə yaxud nəzərdə tutulubsa,onda bu borc ödəndikcə 
51№-li «Hesablaşma hesabı», yaxud 52 №-li «Valyuta hesab»ının debetinə, 62 №-li 
«Alıcılar və sifarışçilərlə hesablaşmalar» hesabının (bocun ödənilməsi hissəsi qədər) 
və 80 №-li «Mənfəət və zərər» (falzin həcmi qədər) hesabının kreditinə yazılışlar 
aparılır.
Auditor 62 №-li «Alıcılarla və sifarişçilərlə hesablaşmalar» hesabının analitik 
hesab göstəriciləri də ətraflı yoxlanmalıdır. Bunları yoxlamaqla ayrı-ayrı alıcıılar və 
sifarişçilərin hesablaşma ilə əlaqədar real borcları, pul vəsaitlərinin müəyyən 
otunmuş vaxtlar üzrə daxil olması və s. göstəricilər müəyyən olunur. Burada həm də 
vaxtı keçmiş debitor borcları və onların ödənilməsi səbəbləri öyrənilir. 
Nəzərə almaq lazımdır ki, 62 №-li «Alıcılar sifarişçilərlə hesablaşmalar» hesabı 
üzrə analitik uçot alıcılarla (sifarişçilərə) təqdim edilən hər bir hesab-faktura üzrə, 
planı ödənişlər qaydasında, hesablaşmalar zamanı isə hər bir alıcı və sifarişçi üzrə 
aparılır. Bu zaman analitik uçotunun quruluşu elə olmalıdır ki, alıcılar və sifarişçilər 
üçün maraqlı olan (veksel təminatları, daxil olası pul vəsaitinin müddətləri, banklar 
tərəfindən uçota alınmış veksellər üzrə vaxtdan daxil olmayan pul vəsaitləri və başqa 
məlumatlar barədə) məlumatların əldə edilməsinə təminat versin. 
Yoxlamanın yekun mərhələsində alıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar üzrə 
analitik və sintetik uçot hesablarında müxabirləşmələrin yazılışının düzgünlüyü 
müəyyən olur. Müəyyən olunmuş nöqsanlar auditorun iş sənədlərində əks 
olunmalıdır. 
Auditor alıcılarla və sifarişçilərlə hesablaşmaların yoxlamasl yekunlaşdırmaqla, 
hesablaşma sistemində daha vacib əhəmiyyəti olan malsatan və podratçılarla 
hesablaşmaların yoxlamasını davam etdirir. 
Burada əsasən 60 №-li «Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar» və 76 №-li 

---

49 
«Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar» hesablarında əks olunmuş 
əməliyyatların yoxlaması ilə başlayır. 
Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, malsatan və podratçılarla hesablaşmaların auditor 
yoxlamasında əsas sənəd alıcı ilə satıcı müəssisələr arasında hüquqi münasibətləri 
tənzımləyən və vacib sənəd hesab olunan bağlanmış müqavilələr hesab olunur. 
Beləliklə yoxlama aparılarkən auditor malsatan və podratcılarla aparılan 
əməliyyatlar üzrə müqavilənin olmasına, onun düzgün, normativ qanunvericiliyə 
uyğun tərtib olunmasına xüsusi fikir verıməli və borcların olması 
müəyyənləşdirilmklə, onların əmələ gəlmə tarixi və səbəbləri aşkarlanmalıdır. 
Daha sonra auditor bütün satıcılar və podratcılar üzrə hesablaşma əməliy-
yatlarını yoxlamalıdır. Burada 60 №-li «Malsatan və podratcılarla hesablaşmalar» 
hesabı üzrə uçot-yazılış əməliyyatları, hesablaşma-ödəmə sənədləri əsasında yoxlama 
aparılmalıdır. Yoxlamada əməliyyatların aparılması tarixi, məzmunu, daxil olmuş 
mallar üzrə qiymətlər, əlavələr, onların tam mədaxil olunması və 19 №-li «Alınmış 
sərvətlər üzrə ƏDV»-nin əsaslandırılması müəyyən olunmalıdır. 
Faktiki olaraq daxil olmuş, lakin hesablaşma sənədləri daxil olmamış əmtəə-
materiallar müəyyən olunarkən onların yolda olması və ya əvvəllər daxil olması 
araşdırılmalıdır. Eyni zamanda hesablaşma əməliyyatlarının qarşılıqlı yoxlaması və 
inventarlaşdırmanın aparılması, müqavilə öhdəliklərinin pozulması ilə əlaqədar 
olaraq satıcılara cərimə iddialarının verilməsi və ümüdsüz borcların silinməsi faktları 
müəyyən olunmalıdır. Lazım gələrsə nəzarət qaydasında yoxlanılan müəssisədə 
qalıqda olan əmtəə-material dəyərlərinin inventarlaşması sənədlərin və uçot 
registrlərinin qarşılıqlı yoxlaması əməliyyatları aparıla bilər. Hesablar üzrə 
müxabirləşmələrin uçot yazılışlarında əks olunmasına da nəzərdən keçirmək lazımdır. 
60 №-li «Malsatan və podratcılarla hesablaşmalar» hesabının kreditində əks olunmuş 
yazılışlar 08 №-li «Kapial qoyuluşları», 10 №-li «Materiallar», 12 №-li «Azqiymətli 
və tezköhnələn əşyalar», 19 №-li «Alınmış sərvətlər üzrə ƏDV», 20№-li «Əsas 
isıehsal», 41 №-li «Mallar» hesablarının debetlərindəki yazılışlarla müqayisə 
olunmalıdır. 60 №-li hesabat debetində əks olunmuş yazılışlar 50 №- li «Kassa», 51 

---

50 
№-li «Hesablaşma hesabı», 52 №-li «Valyuta hesabı», 55 №-li «Banklarda olan 
xüsusi hesablar»ın kreditində əks olunmuş yazılışlarla qarşılıqlı yoxlanılır Bir qayda 
olaraq sintetik hesablarda əks olunmuş göstəricilər analitik uçot göstəricilərinə 
bərabər olmalıdır. 
Audit aparılarkən analitik uçotun təşkili və aparılan yazılışlar da nəzərdən 
keçirilməlidir. Auditor onu da xalırlamalıdır ki, 60 №-li «Malsatan və podratcılarla 
hesablaşmalar» hesabı üzrə analitik uçot ödənilmək üçün təqdim olunan hər bir 
hesab-fakturalar və planlı ödənişlər qaydasında aparılan hesablaşmalar zamanı isə hər 
bir malsatan və podratçı üzrə aparılır. Bu zaman analitik uçotun quruluşu: Ödəmə 
müddəti çatmamış, aksent edilmiş və digər hesablaşma sənədləri üzrə malsatanlar; 
vaxtında ödənilməmiş hesablaşma sənədləri üzrə; fakturalaşmamış satışlar üzrə; 
ödənmə müddəti çatmamış verilmiş veksellər üzrə; ödənmə vaxtı keçmiş veksellər 
üzrə; alınmış kommersiya kreditləri üzrə malsatan və podratcılarla hesablaşmalar 
haqqında zəruri məlumatların əldə edilmə mümkünlüyü təmin etməlidir. 
Auditor müəssisənin avans şəklində əvvəlcə ödənmə və avans alınan pul 
vəsaitinin sənədləşdirilməsi və uçotda əks etdirilməsini təhlil etməlidir. Bu məqsədlə 
61 №-li «Verilmiş avanslar üzrə hesablaşmalar» hesablarından istifadə edilir. 
Auditor ilkin sənədlərin və uçot yazlıışlarının öyrənilməsi nəticəsində verilmiş 
və alınmış avansların əsaslı olmasını öyrənir, 61 №-li «Verilmış avanslar üzrə 
hesablaşmalar» və 64 №-li «Altnınış avanslar üzrə hesablaşmalar» hesabları üzrə 
analitik uçotun düzgün aparılmasının və onların analitik və sintetik uçot 
göstəricilərinə uyğunluğu və bununla əlaqədar olaraq alınmış avanslar üzrə əlavə 
dəyər verginin (ƏDV) vaxtında və düzgün ayrılmasını müəyyənləşdirir.