34
Lug‘at daftaringizga yozib oling.
Oq planariya, kiðrikli epiteliy, ikki yonlama
simmetriya, hazm qilish
sistemasi,
halqum, ichak, ayirish sistemasi, nerv sistemasi, urug‘don, pilla, germafrodit.
Jumboqni yeching. 1. Kiprikli chuvalchanglar tanasining yiriklashuvi hazm qi lish
va ayirish organlarining murakkablashuviga olib kelgan. Buning sababini asos-
lab bering. 2. Nima sababdan planariya o‘z o‘ljasini qorni bilan yopib oladi?
Topishmoqda qaysi hayvonning tuzilish belgilari keltirilgan?
7. Ko‘p kiprikli, oyoqsiz,
Shoxli ichak – teshiksiz.
Tasdiqlovchi javoblar: 1a, 2b.
Juftlab yozish javoblari: a-4, b-2, d-1, e-3.
Yassi chuvalchanglar tiði: so‘rg‘ichlilar
9-§. va tasmasimon chuvalchanglar sinflari
So‘rg‘ichlilar sinfi. So‘rg‘ichlilarning bargsimon
tanasi qalin kuti-
kula bilan qop
langan. Voyaga yetgan davrida umurtqali hayvonlarda,
lichinkasi umurtqasiz hay
vonlarda parazitlik qiladi. Jigar qurti so‘r-
g‘ichlilar sinfining tiðik vakili hisoblanadi.
Jigar qurti qoramol, qo‘y, echki, cho‘chqa, tuya va boshqa yi-
rik sut
emizuvchilar jigarida parazitlik qiladi. Jigar qurtining uzunligi
3–4 sm, shakli bargsimon (17-rasm) bo‘lib, tanasi
ning
oldingi
uchida
og‘iz so‘rg‘ichi, undan sal keyinroqda esa
qorin so‘rg‘ichi
joylashgan. Parazit so‘rg‘ichlar yordamida jigarning o‘t yo‘llari de-
voriga yopishib oladi.
Hazm qilish sistemasi
og‘iz so‘rg‘ichi o‘rtasida joylashgan og‘iz
teshigidan boshlanadi. Og‘zi qisqa halqum orqali ikki shoxli ichak
bilan tutashgan. Ichakning har qaysi shoxi yana ko‘p yon shoxlarga
ajraladi. Jigar qurti o‘t suyuqligi va qonni so‘rib oziqlanadi.
Ko‘payishi va rivojlanishi. Jigar qurtining urug‘
langan tu
xum-
lari o‘t yo‘llaridan ichakka va undan tashqi muhitga chiqariladi.
Tuxumlar suvga tushganida, ulardan juda mayda
kiðrikli lichinkalar
chiqadi (18-rasm). Ular suv shillig‘ining
tanasiga kirib oladi va
kiðrikchala
rini tashlab, yangi lichinkalarni hosil qiladi. Keyinchalik
lichin
kalarda dum paydo bo‘lib, ular suvga chiqadi. Lichin
kalar
IV bob. Yassi va to‘garak chuvalchanglar tiрlari
?!
35
suvda dumini tashlab yumaloqlanadi va qalin qobiqqa o‘ralib, sis-
taga aylanadi. Suv yoki oziq bilan hayvonlar ichagiga tushgan
sistadan lichinka chiqadi. Lichinka qon orqali jigarga boradi va
o‘t yo‘llariga yopishib olib parazitlik qiladi.
Jigar qurti voyaga yetgan davrida parazitlik qiladigan odam va
sutemizuvchi hayvonlar uning
asosiy xo‘jayini, lichinkasi
parazitlik
qiladigan suv shillig‘i
oraliq xo‘jayini hisoblanadi.
Tasmasimon chuvalchanglar sinfi. Tasmasimon chuvalchang
lar –
tanasi kutikula bilan qoplangan; shakli uzun yassi tasmaga o‘xshash
parazit hayvonlar. Asosiy vakili qoramol tasmasimon chuvalchangi
hisoblanadi.
Qoramol tasmasimon chuval
changi
voyaga yetgan davrida odam
-
ning ingichka ichagida,
lichinkasi qora
mol muskuli, jigari va boshqa
organlarida parazitlik qiladi. Gavdasining uzunligi 8–10 m bo‘lib,
kichkina
bosh, ingichka
bo‘yin hamda bo‘g‘imlarga bo‘lingan
tana
bo‘limlaridan iborat (19-rasm). Boshida doira shakl
dagi to‘rtta
9-§. Yassi chuvalchanglar tiрi: so‘rg‘ichlilar va tasmasimon chuvalchanglar sinflari
3 –
18-rasm. Jigar qurtining rivojlanishi:
1 – voyaga yetgan davri; 2 – suvdagi tu-
xumlari; 3 – kiðrikli lichinka; 4 – chu-
chuk suv shillig‘i; 5–6 –
dumli lichinka; 7
– o‘sim likka yopishgan sista; 8 – qoramol
17-rasm. Jigar qurtining
tuzilishi:
1 – og‘iz so‘rg‘ichi; 2 – og‘-
zi; 3 – qorin so‘rg‘ichi; 4 –
ichak; 5 – jinsiy sistemasi
3
1
2
4
7
8
1
6
5
4
3
2
5
36
so‘rg‘ichlari bor. Tanasi juda ko‘p (1
000 taga
cha) bo‘g‘imlarga
bo‘lingan, hazm qilish organlari rivojlanmagan. Chuvalchang odam
ichagida hazm bo‘la boshlagan oziqni tana yuzasi orqali shimib
oladi.
Jinsiy sistemasi, ko‘payishi va rivojlanishi. Jinsiy organlari
tana
sining hamma bo‘g‘imlarida ko‘p marta takrorlanib tura-
di. Har bir bo‘g‘imda bir juft tuxumdon, bitta bachadon va
juda ko‘p urug‘donlar bo‘ladi. Bachadoni tuxumlarga to‘lgach,
bir necha bo‘g‘imlari tananing keyingi qismidan uzilib, ichak
bo‘shlig‘iga tushadi va axlat bilan tashqi muhitga chiqib ketadi.
Tuxumlari yem-xashak yoki suv orqali qoramollarga yuqadi (20-
rasm). Tuxumdan chiqqan lichinkalar
ichak devori orqali qonga
o‘tadi va qon orqali jigar, muskul
va boshqa organlarga borib
o‘rnashib qoladi. Lichinkalar organlarda yupqa pardaga o‘ralib,
IV bob. Yassi va to‘garak chuvalchanglar tiрlari
2
3
20-rasm. Qoramol tasmasimon chuvalchangining rivojlanishi:
1 – tuxumlar; 2 – qoramol ichagidagi lichinka; 3 – go‘shtdagi finna;
4 – ichakdagi parazit boshchasi; 5 – parazit tanasi
1
4
5
2
1
5
3
4
A B
D
19-rasm. Qoramol tas-
masimon chuvalchangi:
A – boshchasi; B – ger
-mafrodit bo‘g‘im; D –
tuxumga to‘lgan bo‘g‘im:
1 – so‘rg‘ich; 2 – bo‘-
yin; 3 –
bachadon; 4
– tuxumdon; 5 – urug‘-
donlar