Zoologiya uzb 2017. indd

107
Har bir ravoqning keyingi tomonida och qizg‘ish tusli varaqlari, 
oldingi tomonida jabra qilchalari joylashgan (61-rasm). Jabra qil-
chalari suv bilan oqib keladigan oziqning tashqariga chiqib ketishiga 
yo‘l qo‘ymaydi. Jabra varaqlari juda mayda kapillyar qon tomir-
lari bilan qoplangan. Jabralardan o‘tayotgan suv 
dan kislorod jabra 
varaqlari kapillyarlaridagi qonga shimiladi; karbonat angidrid esa 
qondan suv 
ga ajralib chiqadi. Qahraton qishda muz tagiga kislorod 
o‘tmasligi yoki issiq yozda iliq suvda kislorod kam erishi tufayli 
baliqlar halok bo‘ladi.
Qon aylanish sistemasi yurak, qorin va orqa aortalari, arteriya, 
vena va kapillyardan iborat. Yuragi yurak qorinchasi va bo‘lmasi-
dan iborat. Yurakdan chiqadigan qon tomirlari arteri yalar, yurakka 
keladigan qon tomirlari venalar deyiladi. Zog‘ora baliqning yuragi 
jabralardan keyinroqda joylashgan (62-rasm).
Baliqlarning yurak bo‘lmasi va qorinchasining galma-gal qisqarishi 
tufayli qon yurak bo‘lmasidan qorinchasiga, undan qorin aortasiga 
61-rasm. Baliqlar jabrasining tuzilishi va ishlashi: 
1 – jabra qilchalari; 2 – jabra ravoqlari; 3 – jabra varaqlari; 
4 – jabra qopqog‘i (strelka suvning yo‘nalishini ko‘rsatadi)
4
2
3
1
62-rasm. Baliqlarning qon aylanish sistemasi va yuragining tuzilishi: 
1 – jabra kapillyarlari; 2 – orqa aorta; 3 – qorin aorta; 4 – yurak; 5 – arteriyalar; 6 – 
organlardagi kapillyarlar; 7 – yurak bo‘lmasi; 8 – yurak qorinchasi; 9 – yurak venasi
1
2
5
6
3 4
8
3
9
7
30-§. Baliqlarning ichki tuzilishi

---

108
8.1. Baliqlar
chiqariladi. Qon qorin aortasidan jabra arteriya 
lariga, ulardan ka-
pillyarlarga o‘tadi. Kapillyarlardagi qon karbonat angidridni suvga 
chiqarib, kislorod bilan boyiydi. Kislorod bilan boyigan qon arteriya 
qoni deyiladi. Bunday qon qið-qizil bo‘ladi. Arteriya qoni jabralar-
dan chiqib, umurtqa pog‘onasi ostidan butun tana bo‘ylab o‘tadigan 
orqa aortaga keladi. Orqa aorta organlar yaqinida arteriyalarga, tana 
organlarida esa mayda kapillyarlarga ajraladi. Kislorod va ichakdan 
so‘rilgan oziq moddalar kapillyarlar devori orqali to‘qimalarga, kar-
bonat angidrid va moddalar almashinuvi mahsulotlari esa to‘qimalar-
dan qonga o‘tadi. To‘qimalarda qon karbonat angidrid bilan to‘yi-
nib to‘q qizil rangli vena qoniga aylanadi va vena qon tomirlariga 
to‘planib, yurak bo‘lmasiga quyiladi.
Ayirish sistemasi. To‘qimalarda hosil bo‘ladigan moddalar almashi-
nuvi mahsulotlari ikkita tasmasimon qo‘ng‘ir-qizg‘ish buyraklar yor-
damida qondan filtrlanib, siydikni hosil qiladi. Siydik ikkita siydik 
yo‘li orqali qovuqqa, undan anal teshigi orqasida joylashgan maxsus 
teshik orqali tashqariga chiqarib yuboriladi (60-rasmga qarang).
Moddalar almashinuvi. Moddalar almashinuvi jarayonida tashqi 
muhitdan olingan oziq moddalardan organizm uchun zarur bo‘lgan 
moddalar hosil bo‘ladi. Bu moddalar organizm 
ning o‘sishi, nasl 
qoldirish va barcha hayotiy jarayonlarni ta’minlashga sarf bo‘ladi. 
Baliqlar sovuqqonli hayvonlar hisoblanadi. Ular tanasi harorati doi-
miy bo‘lmasdan, atrof-muhit harorati ta’sirida o‘zgarib turadi.
1. Baliqlarning hazm qilish sistemasi qanday tuzilgan?
2. Baliqlarning yegan ozig‘i qanday hazm bo‘ladi?
3. Baliqlar jabralari qanday tuzilgan?
4. Baliqlar qanday nafas oladi?
5. Baliqlarning qon aylanish sistemasi organlari qanday tuzilgan?
6. Qon qanday vazifani bajaradi?
7. Ayirish sistemasi qanday tuzilgan?
8. Moddalar almashinuvi qanday amalga oshadi?
Hazm qilish sistemasi organlarini ularga mos keladigan belgilar bilan birga 
juftlab yozing.
a) halqum;  
 
1) ovqat hazm bo‘ladi va qonga so‘riladi;
b) oshqozon; 
 
2) rivojlanmaydi;
d) oshqozonosti bezi; 
3) uch qator tishlar joylashgan;
e) o‘t pufagi; 
 
4) oziq qoldig‘ini chiqarib turadi;
f) ichak;   
 
5) o‘t suyuqlig‘i to‘playdi;
g) orqa ichak. 
 
6) hazm shirasi ishlab chiqaradi.

---

109
31-§. Nerv sistemasi va sezgi organlari
Lug‘at daftaringizga yozib oling.
Oshqozonosti bezi, hazm shirasi, o‘t pufagi, jabra yoylari, jabra ravoqlari, jabra 
qilchalari, jabra kapillyarlari, jabra varaqlari, venalar, arteriyalar, qorin aortasi, 
arteriya qoni, vena qoni, sovuqqonlilik.
Jumboqni yeching. Nima sababdan yozning issiq kunlari va qishda muz ostida 
baliqlar kislorod yetishmasligi natijasida halok bo‘lishi mumkin?
Juftlab yozish javoblari: a-3, b-2, d-6, e-5, f-1, g-4.
31-§.   
Nerv sistemasi va sezgi organlari 
Markaziy nerv sistemasi. Baliqlarning markaziy nerv sistemasi 
bosh miya va orqa miyadan tashkil topgan. Orqa miya uzun nay-
dan iborat bo‘lib, umurtqa pog‘onasi nayi ichida joylashgan. Orqa 
miya 
ning ikki yonidan ichki organlarga, suzgichlarga, teri va mus-
kullarga nervlar chiqadi (63-rasm).
Bosh miya miya qutisi ichida joylashgan bo‘lib, nerv nayi 
oldingi qismining o‘zgarishidan kelib chiqqan. Baliqlar va barcha 
umurtqali hayvonlarning bosh miyasi oldingi miya, oraliq miya, o‘rta 
miya, miyacha va uzunchoq miya deb ataladigan bo‘limlardan iborat. 
Miya 
ning hamma bo‘limlari baliqlar hayotida katta ahamiyatga ega. 
Miyacha harakatlanish, uzunchoq miya nafas olish, qon aylanish, 
hazm qilish organlari ishini boshqarib turadi.
Sezgi organlari baliqlarga atrof-muhitni yaxshi bilib olishga 
imkon beradi. Ular yordamida baliq o‘z ozig‘ini topadi yoki 
?!
63-rasm. Baliqlar nerv sistemasi va bosh miyasining tuzilishi: 
1 – bosh miya; 2 – orqa miya; 3 – oldingi miya; 4 – o‘rta miya; 
5 – miyacha; 6 – uzunchoq miya; 7 – oraliq miya
2
3
1
5
6
4
7

---