Zoologiya uzb 2017. indd

104
Suzgich pufagi qorin bo‘sh 
lig‘ida ichagining ustida joylashgan. 
Pufak o‘rtasidan tortilib ikkiga bo‘lingan, gaz bilan to‘lgan ku-
mushrang xaltachadan iborat. Suzgich pufagi ichak bilan ingichka 
naycha orqali tutashgan bo‘ladi. Tuxumdan chiqqandan 2–3 kun 
o‘tgach, lichinka suv yuzasiga ko‘tarilib, atmosfera havosi bilan suz-
gich pufagini to‘ldirib oladi.
Pufak yuzasi kapillyar qon tomirlari bilan qoplangan. Baliqning 
suv yuzasiga ko‘tarilishi yoki suv tubiga tushishi suzgich pufagi 
hajmining o‘zgarishi bilan bog‘liq. Suzgich pufagining ken 
gayishi 
qondan ajralib chiqadigan gazlarning pufakni to‘l 
dirishi bilan bog‘liq. 
Pufak gazga to‘lganida baliq yuqoriga ko‘tariladi. Gazlar pufak-
dan ingichka nay bilan ichakka, undan jabra yoriqlari orqali suvga 
chiqqanida pufak puchayadi. Tanasi birmuncha og‘irlashgan baliq 
suv tubiga tushadi. Suzgich pufagining hajmi o‘zgarmasa, baliq 
muayyan chuqurlikda muallaq turadi.
Suzgich pufagi tovushni kuchaytiradigan rezonator vazifasini ham 
bajaradi. Bu esa tovushni yaxshiroq eshitish imkonini beradi.
1. Baliqlarning tana shakli yashash muhitiga qanday moslashgan?
2. Baliqlarning suzgichlari qanday tuzilgan?
3. Baliqlar terisi qanday tuzilgan?
4. Baliqlar umurtqa pog‘onasi qanday tuzilgan?
5. Suzgichlar skeleti qanday tuzilgan?
6. Suzgich pufagi qanday tuzilgan?
1. Baliqlarning juft suzgichlari vazifasi:
a) oldinga sekin suzish; 
b) oldinga tez suzish;
d) burilish; 
e) muvozanat saqlash;
f) to‘xtash; 
g) suv qarshiligini yengish.
Lug‘at daftaringizga yozib oling.
Suyri, suzgichlar, baliqlar, teri, skelet, umurtqa pog‘onasi, qovur 
g‘alar, 
umurtqalar, umurtqa nayi.
Jumboqlarni yeching. 1. Nima sababdan baliqchi to‘riga yoki savatiga kirib 
qolgan baliq qaytib chiqolmaydi? 2. Nima sababdan suv tubida yashaydigan 
yoki birmuncha yirik baliqlarning suzgich pufaklari bo‘lmaydi?
Quyidagi topishmoqlarda qaysi sinfga mansub hayvonlar tasvirlangan? 
34. Boshi bor, yo‘qdir qulog‘i, 
 
35. Tangasi bor, pul emas,
  Qanoti bor, ucholmas.   
 
   
 
Qanoti bor ucholmas.
Tasdiqlovchi javoblar: a, d, f.
?!
8.1. Baliqlar

---

105
4-laboratoriya mashg‘uloti.
Baliqlarning tashqi tuzilishi va harakatlanishi
Kerakli jihozlar: tirik yoki formalin eritmasida qotirilgan zog‘ora 
baliq (formalinli eritmadagi baliqni o‘rganishdan oldin bir necha 
soat oqib turgan sovuq suvda yuviladi), suvli akvarium yoki kengroq 
idish, qo‘l lupasi, shisha tayoqcha.
Tirik yoki formalin eritmasida fiksatsiya qilingan zog‘ora 
baliqning tashqi tuzilishi o‘rganiladi. Fiksatsiya qilingan baliqni 
o‘rganishdan oldin uni bir necha soat suvda yuvib, formalin hidi 
yo‘qotiladi.
Laboratoriya mashg‘uloti quyidagi tartibda olib boriladi:
1. Baliqni suvli, kengroq idishga solib, uning gavdasi shak-
li, tanasi rangiga e’tibor bering. Baliq tanasi rangining qorin va 
orqa tomondan bir xilda bo‘lmasligi sabablarini tushuntirib bering. 
Gavdasining bosh, tana va dum bo‘limlari qo‘shilib ketganligi, ta-
nasining ikki yon tomondan siqiqligi yashash muhiti bilan qanday 
bog‘liqligiga e’tibor bering. 
2. Tirik yoki yangi tutilgan baliq terisi shilimshiq modda bi-
lan qoplanganligi tufayli baliqni kaftda siqib ushlab turish oson 
bo‘lmasligini tekshirib ko‘ring. Baliq tanasidagi tangachalarning joy-
lashuvini aniqlab oling. Tangachalarning oldingi uchi teriga botib 
kirganligi, keyingi uchi esa terisining ustida turishiga e’tibor bering. 
Teri ustidagi tananing ikki yoni bo‘ylab o‘tgan yon chiziqni toping.
3. Baliqning og‘zi va ko‘zlarining jovlashuviga e’tibor bering. 
Lablari va ko‘zlarining tashqi tuzilishini o‘rganing. Boshining ustida 
joylashgan bir juft burun teshigini toping. Tanasining ikki yon to-
monida boshidan keyinroqda joylashgan jabra qopqoqlarini o‘rganing. 
Jabra qopqoqlarini ko‘tarib, jabra yaproqlarini ko‘zdan kechiring.
4. Baliq tanasida suzgichlarining joylashuvi va tuzilishini o‘rga-
ning. Ko‘krak va qorin, orqa, dum va anal suzgichlarining tuzilishi-
ni o‘rganing va ularning vazifasini tushuntirib bering.
5. Suvli idish yoki akvariumdagi tirik baliqning harakatlanishini 
kuzating. Harakatlanayotgan yoki to‘xtab turgan baliqning suzgichlari 
va gavdasining holatini aniqlag. Baliqning og‘zi va jabra qopqoqla-
rining ochilib-yopilishi sabablarini izohlab bering. Akvariumga oziq 
tashlanganida yoki akvarium devori shisha tayoqcha bilan urilganida 
baliqlarning xatti-harakatini kuzating.
4-laboratoriya mashg‘uloti

---

106
 
30-§.   
Baliqlarning ichki tuzilishi
Hazm qilish sistemasi. Baliqlarning hazm qilish organlari og‘iz 
bo‘shlig‘i, halqum, qizilo‘ngach va ichakdan iborat (60-rasm). 
Ko‘pchilik baliqlarning jag‘larida bir necha qator tishlar joylashgan. 
Baliqlar tishlari yordamida o‘ljasini tutadi va ushlab turadi. Yutilgan 
oziq halqum va qizilo‘ngach orqali oshqozonga tushadi. Zog‘ora 
va ayrim boshqa baliqlarning tishlari bo‘lmaydi; oshqozoni yaxshi 
rivojlanmagan. Ular yutgan oziq  bevosita ichakka tushadi. Zo 
g‘o 
ra 
baliq mayda umurtqasizlar, tuban suv o‘tlari, yashil o‘simliklarning 
yosh novdalari va barglari bilan oziqlanadi. 
12
18
17
11
8
9
10
7
6
19
1
5
14
15
4
2
16
13
3
60-rasm. Baliqlarning ichki tuzilishi: 
1 – jabra; 2 – suzgich pufagi; 3 – muskullar; 4 – umurtqa pog‘o nasi; 5 – og‘iz teshigi; 
6 – jigar; 7 – o‘t pufagi; 8 – oshqozon; 9 – ichak; 10 – taloq; 11 – orqa chiqaruv 
teshigi; 12 – qovuq; 13 – buyrak; 14 – bosh miya; 15 – orqa miya; 16 – tuxumdon; 
17 – jinsiy teshik; 18 – siydik chiqarish teshigi; 19 – yurak
Oziq oshqozon devori bezlari ishlab chiqargan shira ta’sirida 
hazm bo‘la boshlaydi. Chala hazm bo‘lgan oziq ingichka ichakka 
tushadi. Bu yerda oziqqa oshqozonosti bezi shirasi va jigar ajratib 
chiqaradigan o‘t suyuqligi ta’sir qiladi. Hazm bo‘lgan oziq ichak 
devori orqali qonga so‘riladi.
Nafas olish sistemasi jabralardan iborat. Baliqlar suvda erigan 
kislorod bilan nafas oladi. Ular og‘zi orqali yutilgan suvni jabra te-
shiklari orqali chiqaradi. Jabralar jabra ravoqlari (yoylari)dan iborat. 
8.1. Baliqlar

---