Zoologiya uzb 2017. indd

110
8.1. Baliqlar
yaqin 
la 
sha 
 
yotgan dushmanini bilib oladi. Suvdagi sharoitni aniq-
lashda ham sezgi organlari katta yordam beradi. Sezgi organlari 
orasida ko‘zlar muhim ahamiyatga ega. Baliqlarning ko‘zi qovoq-
siz, boshining ikki yonida joylashgan. Ular yaqin masofadan 
ko‘radi, narsalarning shakli va rangini farq qila oladi. Ko‘zlar 
oldida joylashgan ikkita burun teshigi hid sezuvchi hujayralarga 
ega bo‘lgan xaltachalarga ochiladi.
Eshitish organlari miya qutisining ikki yonida joylashgan, suyak-
lar bilan qoplangan ichki quloqdan iborat. Suv zich muhit bo‘lgan-
ligidan tovushni yaxshi o‘tkazadi. Tajribalarda baliqlar qirg‘oqda 
yurgan odam qadami, suzib kelayotgan qayiq ovozi, qo‘ng‘iroq va 
o‘q tovush 
larini yaxshi eshitishi aniqlangan.
Ta’m bilish hujayralari baliqlarning og‘iz bo‘shlig‘i, halqumi 
hamda butun tana yuzasida joylashgan. Zog‘ora baliq, treska va 
boshqa bir qancha baliqlarning boshida joylashgan mo‘ylovlar tuyg‘u 
vazifasini bajaradi.
Baliqlar hayotida ayniqsa yon chiziqlarning ahamiyati katta. Yon 
chiziqlar baliq tanasining ikki yonida qator bo‘lib joylashgan teshik-
chalardan iborat. Teshikchalar maxsus sezuvchi hujayralari bo‘lgan 
naychalar bilan tutashgan. Yon chiziqlar suv oqimi, suv ostidagi 
narsalarni sezishga yordam beradi. Yon chiziqlari tufayli hatto ko‘r 
bo‘lib qolgan baliq ham to‘siqlarni sezadi, harakat qilayotgan o‘lja-
sini tutib oladi.
Reflekslar. Agar baliqni biror narsa bilan turtsak, u o‘zini 
tezlik bilan chetga oladi. Bu jarayon quyidagicha sodir bo‘ladi. 
Ta’sir sezgi hujayralari tolalari orqali markaziy nerv sistema-
sining bosh miya yoki orqa miya qismiga uzatiladi. U yerdan 
ta’sirga hosil bo‘lgan javob tegishli organlarga uzatiladi. Organ-
lardagi muskullar qisqarishi tufayli organizm ta’sirga javob bera-
di. Baliqlar o‘z o‘ljasini sezganida ham xuddi shunga o‘xshash 
holat sodir bo‘ladi. Zog‘ora baliq chuvalchangni ko‘rganida hosil 
bo‘lgan qo‘zg‘alish ko‘rish nervi orqali markaziy nerv sistemasiga 
boradi, u yerdan javob  nerv tolalari orqali muskullarga kela-
di. Bu 
ning natijasida baliq o‘ljasini ushlab oladi. Hayvonlar 
ning 
ta’sirga shunday javob qaytarish reflekslari tug‘ma bo‘lganidan 
shartsiz reflekslar, ya’ni instinkt deyiladi. Shartsiz ref 
lekslar ir-
siy bo‘lib, baliqlarning hayoti davomida o‘zgarmasdan saqlanib 

---

111
31-§. Nerv sistemasi va sezgi organlari
qoladi va nasldan naslga o‘tadi. Bitta turga kiruvchi hamma 
hayvonlarning shartsiz reflekslari bir xil bo‘ladi.
Shu bilan birga hayvonlarning hayoti davomida hosil bo‘ladigan 
reflekslar ham bor. Agar akvariumdagi baliqlarga biror signal bilan 
ta’sir etib, masalan, chiroq yoqib oziq berilsa va bunday oziqla-
nish bir necha bor takrorlansa, bu signal oziq berilmaganda ham 
baliqlarni jalb qila boshlaydi. Hosil bo‘lgan bunday reflekslar shartli 
reflekslar deyiladi. Shartli reflekslar nasldan naslga o‘tmaydi va uzoq 
saqlanib qolmaydi.
1. Baliqlarning orqa miyasi qanday tuzilgan?
2. Baliqlarning qaysi sezgi organlari rivojlangan?
3. Yon chiziqlar qanday vazifani bajaradi?
4. Baliqlarda shartsiz reflekslar qanday hosil bo‘ladi?
5. Shartli reflekslar qanday hosil bo‘ladi?
Baliqlar sezgi organlarini ular uchun xos belgilar bilan birga juftlab yozing:
a) ko‘zlar; 
 
 
1) sezgir hujayrali xaltachalar;
b) hid bilish;  
 
2) tananing ikki yonida joylashgan;
d) yon chiziqlar; 
 
3) qovoqsiz, yumilmaydi;
e) eshitish;   
 
4) bosh suyaklari bilan qoplangan;
f) ta’m bilish;  
 
5) og‘iz, halqum va tana yuzasida bo‘ladi;
g) tuyg‘u. 
 
 
6) mo‘ylovlardan iborat.
1. Baliqlar yon chiziq yordamida:
a) suv oqimi va tovushni payqaydi;
b) oziq mazasini biladi;
d) suv oqimi, bosimi va to‘siqni sezadi.
2. Baliqlar miyachasi:
a) harakatni boshqaradi;
b) hazm qilish organlari ishini boshqaradi;
d) nafas olish organlari ishini boshqaradi.
Lug‘at daftaringizga yozib oling.
Markaziy nerv sistemasi, bosh miya, orqa miya, miyacha, uzunchoq miya, 
burun teshigi, yon chiziqlar, shartsiz reflekslar, shartli reflekslar.
Javob bering. Qanday qilib baliqlar loyqalangan suvlarda ham yo‘lidan adash-
masdan oziq topadi va to‘siqlarni oldindan payqaydi?
Juftlab yozish javoblari: a-3, b-1, d-2, e-4, f-5, g-6.
Tasdiqlovchi javoblar: 1d, 2a.
?!

---

112
8.1. Baliqlar
32-§.   Baliqlarning ko‘payishi va rivojlanishi
Ko‘payish organlari. Zog‘ora baliq ayrim jinsli; urg‘ochilarining 
jinsiy organlari tana bo‘shlig‘ida joylashgan yirik tuxumdondan ibo-
rat. Unda tuxum hujayralari yetiladi. Erkaklarida esa bir juft uzun 
urug‘donlar bo‘ladi. Urchish davrida urug‘donlar quyuq oq suyuq 
lik 
– «sut» bilan to‘ladi. «Sut» tarkibida millionlab urug‘ hujayralari 
(sper matozoidlar)  bo‘ladi.
Tuxum qo‘yishi. Jinsiy hujayralarning yetila boshlashi bilan ba-
liqlarda  ko‘payish instinkti paydo bo‘ladi (64-rasm). Instinkt ularni 
tuxum qo‘yish va nasl qoldirish uchun qulay joy axtarishga undaydi. 
Ba’zi baliqlar suv havzalarining oqmaydigan joylarini, boshqalari esa 
suvi oqib turadigan joylarni tanlaydi. O‘tkinchi baliqlardan ba’zilari 
chuchuk suv havzalaridan dengizga, boshqa 
lari, aksincha, dengizdan 
chuchuk suv havzalariga ko‘chadi. Ayrim o‘tkinchi baliqlar, masa-
lan, Uzoq Sharq losossimonlaridan keta va bukri baliq uvildiriq 
tashlash uchun Amur daryosining irmoqlariga o‘tadi. Ugor balig‘i 
Yevropa daryolaridan minglab kilometr uzoqda joylashgan Atlan-
tika okeanining Sargass dengiziga borib tuxum qo‘yadi. Zog‘ora 
baliq suv havzalarining tinch oqadigan sayoz joylariga, suvomborlari 
2
6
1
5
3
4
64-rasm. Zog‘ora 
 baliqning  ko‘payishi: 
1 – tuxumlari;
2 – tu  xum ichida 
em b rion ning  rivojla nishi; 
3–4–5 – yosh baliq cha-
lar ning  rivoj lanishi; 
6 – voyaga yetgan ba liq

---