1.2. Qo’shilgan qiymat solig’ining davlat byudjeti daromadlarini
shakllantirishdagi o’rni va ahamiyati.
Qo’shilgan qiymat solig’ining zarurligi bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat
tomonidan tartibga solib turish va uni boshqarish vazifasi bajarayotgan paytda
namoyon bo’ladi. Shu davrda davlat o’z funktsiyasini bajarishi uchun albatta
moliyaviy manbaga ega bo’lishi kerak. Ana shunday manbalarni byudjetga jalb
qilishning asosiy, balki, kelajakdagi yagona yo’li soliqlardir. Qo’shilgan qiymat
solig’i birinchi marta 1954 yilda frantsuz iqtisodchisi Morris Lore tomonidan
taklif qilingan bo’lib, bozor iqtisodiyoti amal qiladigan ko’pgina davlatlarda
muvaffaqiyatli qo’llanib kelinmoqda. Masalan, Sharqiy Evropa mamlakatlari
(Germaniya, Daniya, Niderlandiya, Frantsiya, Shveytsariya)da 60 yillarning
oxirida, (Belgiya, Buyukbritaniya, Italiya, Lyuksemburg, Norvegiyada) 70-
yillarning boshlarida QQS joriy etilgan va hozirgi kungacha amal qilib
kelmoqda. Qo’shilgan qiymat solig’i Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasidagi
5
Vahobov A., Jo’raev A. Soliqlar va soliqqa tortish. Darslik. –T: “Sharq”, 2009. 59-bet
13
35dan ortiq davlatlarda joriy etilgan va undirilib kelinmoqda. Mustaqil Davlatlar
hamdo’stligiga kirgan barcha davlatlarda 1992 yildan boshlab QQS joriy etilgan.
Qo’shilgan qiymat solig’i Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti
(IHTT)ga a’zo bo’lgan barcha mamlakatlarda joriy etilgan bo’lib, Avstraliya va
AQSh bundan mustasnodir. QQSni chiqarib tashlash usulidan foydalaniladigan
Yaponiyadan tashqari mazkur mamlakatlarning hammasi QQS kredit hisob-
kitobi usulidan foydalanadi. Bu usul korxona - shaxslardan ta’minotning barcha
bug’inlari bo’yicha soliqqa tortiladigan xom ashyo va materiallarning barcha
turlari uchun tegishli stavka bo’yicha QQS hisobini yuritishni talab qiladi. Soliq
to’lovchilar xom ashyo va materiallar etkazib beruvchilardan olinadigan QQS
miqdori kreditdan chiqarib tashlanishiga haqlidir. Buning tasdig’i sifatida
bunday xom ashyo va materiallarga ma’lum talablarga mos keladigan soliq
hisob-kitobi yoziladi. IHTTga a’zo bo’lgan mamlakatlarning deyarli hammasida
yillik aylanmaning eng yuqori miqdori (soliq chegarasi) belgilab qo’yilgan va
shu tufayli ular QQS bo’yicha ro’yxatdan o’tmaslikka haqlidir. QQS tizimi ikki
bosqichda joriy etildi. Avvalo Shimoliy Evropa mamlakatlarining ko’pchiligida
va Evropa Ittifoqiga eng birinchi bo’lib kirgan mamlakatlarda qo’llanilgan,
so’ngra 1986 yilda IHTT mamlakatlarida umumiy soliq isloxatlarining amalga
oshirilishi QQSning Evropadan tashqarida ham tarqalishiga olib keldi. Natijada
IHTTga a’zo bo’lgan 25 mamlakatdan 23 tasida QQS juda qisqa muddatda joriy
etildiki, bu o’zaro bog’liq bo’lgan bir qancha ta’sir va sabablarning in’ikosi edi
6
.
Shunday sabablardan biri, masalan, QQS ishlab chiqarish va iste’molni kamroq
darajada o’zgartirib, narx-navoga ancha holis ta’sir o’tkazishidir. Bundan
tashqari, u mahsulot etkazib beruvchilar orqali kuzatib turish imkoniyati
bo’lgani uchun aldash imkoniyatlarini kamaytiradi. Bu esa QQSning ancha
yuqori stavkalarini belgilashga, binobarin iste’molga umumlashtirilgan
soliqlarning boshqa turlariga nisbatan ko’proq daromad olishga imkon beradi.
QQSning faktura usulidan foydalanib, ma’lum tovarlardan yig’ilgan QQS
6
Алиев Б., Абдулгалимов А., Алиев М. Теория и история налогообложения. Учебное пособие. –М.:
“Вузовский учебник”, 2011. С. 40
14
miqdorini aniq bilish imkonini berishi ham juda muhimdir. Bu usul bojxona
orqali tartibga solishga yanada aniqrok tus beradi. Ayni shu maqsadda Evropa
Ittifoqi (EI)ga kirish istagini bildirgan mamlakatlarda QQSni joriy etish zarurdir.
Ko’pgina mamlakatlarda QQS davlat soliq daromadlarining 12 foizdan 30
foizgacha bo’lgan daromad qismini qoplaydi, ya’ni yalpi milliy mahsulotning
o’rtacha 5-10 foizini tashkil qiladi
7
. O’zbekistonda 1992 yildan beri qo’llanilib
kelinayotgan QQS (aktsiz solig’i bilan birgalikda) oldin amal qilib kelgan
bilvosita soliqlar – savdo va oborotdan olinadigan soliqlarning o’rnini to’liq
almashtirdi. Ammo, QQS o’zining o’rni bo’yicha byudjetning daromad qismini
shakllantirishda, respublika va korxonalar iqtisodiga ta’siri, narxlar
proportsiyasini aniqlashda ulardan o’tib ketdi. KQS qo’llanila boshlangan
vaqtdan xozirgi kungacha bo’lgan davrda O’zbekiston davlati byudjetining
asosiy manbalaridan biriga aylandi.
O’tgan davrlar ichida QQS stavkasi 1992 yilda amal qilgan 30 foizdan
1997 yilga kelib 18 foizgacha tushirildi va 1998 yildan boshlab 20 foiz qilib
belgilanib, ushbu stavka bugungi kungacha saqlanib qolindi. Hozirgi vaqtda
amaliyotda “nollik” stavka ham qo’llanilmokda.
Soliqning ushbu stavkasi miqdorining saqlanib qolinishi sabab bo’lib
quyidagilar xisoblanadi:
ushbu stavka MDH davlatlarida ham amal qilib keladi va bu davlatlararo
savdoda amalga oshirishda ancha samarali hisoblanadi;
soliqning ushbu stavkasida davlat byudjetining daromad qismi 30
foizligicha saqlanib qoladi va bu bozor iqtisodiga mo’ljallangan davlatlardagi
ushbu manbadan keladigan tushumlar xajmi bilan mos keladi;
soliqning bu stavkasi yiliga 1-2 foizdan kamayib borayotgan foyda solig’i
stavkasining pasayishi natijasida olinmay qolinayotgan byudjet daromadi o’rnini
qoplash imkoniyatini beradi.
QQS - ishlab chiqarish va taqsimlashdan tortib iste’molchiga, sotishgacha
bo’lgan jarayonda har bir tsikldan olinadigan bilvosita ko’p pog’anali soliqdir.
7
Майбуров И. и другие. Налоги и налогообложение. Учебник. –М.: “ЮНИТИ-ДАНА”, 2008. С. 112
15
Uning ob’ekti qo’shilgan qiymat, ya’ni mahsulotlar ishlab chiqaruvchi yoki
xizmatlar bajaruvchi tomonidan yangi buyum yoki xizmatni bajarish uchun sotib
olingan xom ashyo, materiallar yoki mahsulotlar qiymatiga qo’shilgan qiymat
hisoblanadi. Ushbu soliq mahsulot narxining barcha unsurlarini cheklaydi va
ishlab chiqaruvchini ishlab chiqarish chiqimlarini kamaytirishga undaydi. QQS
bo’yicha hisob-kitoblar jarayonida davlat sanoat va savdo sarmoyasi aylanishi
sur’atlari haqida ma’lumot oladi, bu esa makroiqtisodiy tartibga solinishini
engillashtiradi. Bundan tashqari, davlat tovarning aholi - soliqning mazkur
turining yagona va oxirgi to’lovchisiga sotilishiga qadar daromad olish
imkoniga ega bo’ladi.
Jahon amaliyoti QQSni hisoblashning deyarli bir xil tizimini nazarda
tutadi. To’lovchi xaridordan sotilgan tovarlar, bajarilgan ishlar, ko’rsatilgan
xizmatlar uchun soliq summasi va etkazib beruvchi tomonidan moddiy resurslar,
yoqilg’i, ishlar uchun to’langan va ular qiymati ishlab chiqarish va aylanma
harajatlarga kiritilgan soliq summasi orasidagi farqni to’laydi. To’lanishi kerak
bo’lgan soliq manfiy bo’lib chiqsa, ya’ni bu soliq ko’payib ketsa, qoldiq
bo’lajak to’lovlar hisobiga kiritiladi yoki rivojlangan mamlakatlarda qabul
qilinganidek, byudjetdan boshqa summalar hisobiga qoplanadi. QQSga
asoslangan soliq to’lash tizimi soliqlarni qismlarga ajratib olish imkonini beradi,
chunki firmaning barcha sotuvlaridan soliq olinadi, biroq oraliqdagi haridlar
uchun to’langan soliqlar keyinchalik umumiy summadan qoplanadi. “Soliq
krediti” sifatida tanish bo’lgan bu usul soliq tizimiga o’zini-o’zi tartibga solish
imkonini beradi, bu esa soliqlar olish tartibini yaxshilaydi. QQSning asosiy
afzalligi shundaki, ishlab chiqarishning har bir bosqichida to’langan soliq
miqdorini hisoblash mumkin. Bu misol uchun, eksport uchun soliq
chegirmalarini hisoblash va eksport subsidiyalari berilishida buzilishlarning
oldini olish imkonini beradi. Bundan tashqari bunday ko’p bosqichli soliqlardan
foydalanish yagona firma tuzilmasi yoki korxonalar uyushmasi doirasida
mahsulotlar ishlab chiqarishda soliq summasini kamaytiradi va shu tariqa
firmalarning vertikal integratsiyasiga turtki bo’ladi.
16
Davlat byudjetining iqtisodiy tushunchasi, umumjamiyat miqiyosida
markazlashgan va davlat ishtirokida to’plangan va sarflanadigan moliyaviy
resurslarni anglatadi. Umuman byudjet inglizcha so’z bo’lib, davlat, korxona,
muassasasi va ayrim shaxslarning ma’lum muddatga olinadigan belgilab
qo’yilgan kirim-chiqim, ya’ni daromad va xarajatlari majmuini ifodalaydi.
O’zbekiston Respublikasining davlat byudjeti asosan soliqlar yordamida
to’planadigan hamda davlat tomonidan uning funktsiyalari va vazifalarini
amalga oshirish uchun ishlatiladigan pul mablag’larining markazlashtirilgan
fondidir, u qonun kuchiga ega, Respublika Oliy Majlisi tomonidan tasdiqlanadi.
Davlatning iqtisodiy siyosatini hayotga tatbiq etishning asosiy vositalaridan
biri bo’lgan byudjet tizimi O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti faoliyat
ko’rsatilishining tashkiliy shakli hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi Davlat
byudjetining tuzilishi – “O’zbekiston Respublikasining byudjet tizimi
to’g’risida”gi qonuniga muvofiq respublikaning mustaqil davlat va ma’muriy-
hududiy tuzilishi bilan belgilanadi. Tarkibiga respublika byudjetini,
Qoraqolpag’iston Respublikasi byudjetini va mahalliy byudjetlarni olib,
tuziladigan ijtimoiy va iqtisodiy rivojlantirish Davlat rejasiga muvofiq ravishda
daromad va xarajatlar bo’yicha tuziladi. Buni quyidagi chizmada ham ko’rish
mumkin:
Dostları ilə paylaş: |