Zġyadxan nəBĠBƏYLĠ

 
168 
XI FƏSĠL 
 
ĠÇMƏLĠ SU VƏ ONUN EKOLOGĠYASI 
 
11.1. Azərbaycanda içməli suyun ekoloji vəziyyəti 
 
Respublikanın içməli su mənbələri dedikdə əsasən çayla-
rımız, bəzi göllərimiz, müxtəlif növ quyularımız, kəhrizlərimiz 
və s. başa düşülür. Əksər su mənbələrimiz üçün bu gün xarak-
terik olan mülayim çirklənmə, qatı çirklənmə, Ģorluluq ayıd 
edilir. 
Dağ  və  dağətəyi  zonalarımızda  çaylarımız,  bulaqlarımız 
aran  bölgələrindən  xeyli  təmizdir.  Ən  təmiz  bölgə  Kiçik  Qaf-
qazdır ki, o da hazırda erməni əsarətindədir. Bu bölgələrin də-
nizdən hündürlüyü də başqa dağlarımıza nisbətən daha çoxdur, 
yaşayış da yoxdur, yaxud nisbətən seyrəklikdir. Torpaq örtüyü, 
meşəsi var, kimyəvi maddələr işlənən təsərrüfatları yoxdur. Bu 
səbəbdən də söylənilən bölgələrdə üst suları içməli sular ekolo-
ji  cəhətdən  təmizdir  və  onlarda  insan  orqanizminə  lazım  olan 
mineralların miqdarı kifayətləndiricidir. 
Quba-Xaçmaz  çayları  mülayim  çirklənmə  qrupundadır, 
amma yeraltı içməli suları təmizdir. Bu bölgənin çaylarının çir-
kliliyi  bölgədəki  konserv  zavodu,  kommunal  təsərrüfat  kombi-
natlarının  tullantıları,  şəhər  və  qəsəbələrin  çirkab  sularının  tə-
mizlənmədən  axıdılması  hesabınadır.  Bölgənin  sularının  tərki-
bində  fenol,  mis  birləşmələrinin  miqdarı  normadan  xeyli  artıq-
dır. 
ġəki-Zakatala çayları nisbətən təmiz, bəzi yerlərdə mü-
layim  çirkli  olub,  fenol  və  mis  birləşmələrinin  qatılığı  norma-
dan 5-6 dəfə artıqdır. Bu bölgədə dağlardan aşağı endikcə çirk-
lənmənin də miqdarı tədricən artıq və normanın-5-8 dəfə ötür. 
Lənkaran-Astara  bölgəsi  suları əsasən təmizdir, yalnız 
İstisuçayın aşağı axarlarında çirklənmə normanı bəzən 4-6 dəfə 
ötə bilir. 

---

 
169 
Böyüklüyünə görə Azərbaycanın 2-ci çayı olan Araz əsa-
sən mis birləşmələri, fenollar, neft məhsulları, çirkabla axıdılan 
cürbəcür zəhərli maddələrlə və s. çox zəngin olub, zəhərli kom-
ponentləri  normadan  7-12  dəfə  çoxdur.  Araz  çayı  çox  böyük 
yaşayış məntəqələrindən keçir və həmin  əhali, onların  təsərrü-
fatları  bu  sudan  istifadə  etmək  məcburiyyətindədirlər.  Arazın 
çox çirkli olmasının səbəbi milli düşmənimiz olan ermənilərin 
Oxçuçay boyunca olan Qafan mis kombinatı, şəhər və qəsəbə-
lərin  çirkab  sularının  təmizlənmədən  qəsdən  çaya  axıdılması-
dır. Hətta, indi ehtimal var ki, ermənilər atom elektrik stansiya-
sının  tullantılarını  və  qəsdən  kimyəvi  tərkibi  müəmmalı  olan 
maddələri  də  Araz  çayına  axıdırlar.  Ona  görə  də  Araz  çayının 
suyundan  istifadə  zamanı  "erməni  amili"  heç  vaxt  unudulma-
malıdır. 
Kür  çayı  həm  böyüklüyünə,  həm  keçdiyi  ərazilərə,  on-
dan  istifadəyə,  respublika  əhalisinin  həm  təsərrüfatında,  həm 
də içməli su mənbəyi kimi istifadə etməsində, elektrik enerjisi 
istehsalında  Azərbaycan  üçün  əvəzsizdir.  Öz  başlanğıcını  qar-
daş Türkiyədən, Şimali Qafqazdan götürən Kür Xəzərə, xüsu-
sən Bakıya gəlib çatana qədər o dərəcədə zəhərli kimyəvi mad-
dələrlə çirklənir ki, əslində heç bir istifadəyə yaramayan vəziy-
yətə  düşür.  Biz  bircə  amilin  üzərində  dərindən  fıkirləşməliyik 
ki, gürcülər Kürün suyunun hətta suvarmada istifadəsini qada-
ğan  ediblər.  Tibilisi  də  başda  olmaqla,  Kür  boyunca  yerləşən 
bütün şəhər və qəsəbələrin çirkab suları, sənaye tullantıları və 
s.  çaya  axıdılır.  Respublikamızda  da  mümkün  olan  bütün  tul-
lantılar  Kür  çayına  axıdılır.  Böyük  Qafqaz  çayları  yaz-payız 
mövsümlərində  çoxlu  sellər  əmələ  gətirdiyindən  Kür  çayına 
həddindən  artıq  həm  zəhərli  maddələr,  həm  də  mexaniki  qarı-
şıq  gətirir.  Tibilisi,  Rustavi  şəhərlərindən  keçib  Azərbaycana 
çatana qədər Kür suyunun tərkibindəki zəhərli kimyəvi birləş-
mələrin  miqdarı  normanı  9-14  dəfə  ötür.  Mingəçevir  su  tu-
tarında mexaniki qarışıq nisbətən çöksə də, kimyəvi təmizlən-
mə prosesi getmir. 

---

 
170 
Mingəçevir  şəhərində  Kür  çayının  su  tutarından  çıxan 
hissədə  çayın  suyu  "Azərelektroizolit",  "Azərrezintexnika", 
"Şüşəlif", "Yolmaşın", "Azərkabel", Dəmir-beton məmulatı, Ət 
kombinatı  və  Mingəçevir  kommunal  təsərrüfat  müəssisələrin-
dən axıdılan çirkab suları ilə daha da çirkləndirilir. 
Təkcə Mingəçevir şəhərindən Kürə atılan çirkab suyunun 
həcmi  1,4  mln.m
3
  təşkil  edir.  Həmin  tullantıların  tərkibində 
neft məhsullarının bütün mövcud məhsulları, sulfatlar, mis bir-
ləşmələri,  asılı  maddələr  və  s.  kimyəvi  çirkləndiricilər  vardır. 
Bu səbəbdən də burada neft məhsullarının qatılığı normadan 3-
4 dəfə, fenollar 15-16 dəfə , mis 14 dəfə artıqdır. 
Yevlax şəhəri  yaxınlığında bu qatılıq bir az da artır. Ba-
kıya  yaxınlaşdıqca  Kür  Surra  qəsəbəsinin,  Şirvan,  Salyan, 
Neftçala şəhərlərinin, Neftçaladakı "Telemexanika istehsal bir-
liyi",  Şimal-Şərqdə  isə  Bankə  qəsəbəsindəki  Balıq  kombi-
natının, Yeni Yod-Brom zavodunun çirkab suları hesabına da-
ha da çirklənir. Bankə balıq zavodunun Kürə axıtdığı çirkab su-
larının illik həcmi 28 mln.m
3
-dan çoxdur. Kürlə Araz birləşdik-
dən  sonra  çirklənməsi  dəhşətli  dərəcədə  artır.  Belə  ki,  Salyan 
şəhəri ətrafında Kürdə minerallaşmanın həddi 1030-1070 mq/l-
ə və daha yuxarı səviyyəyə qalxa bilir. Söylənilənlər ancaq və 
ancaq ümumi təsəvvür yaratmaq üçündür. Əslində Kürün suyu 
zərərli  kimyəvi  maddələrlə  daha  "zəngindir".  Gördüyümüz  ki-
mi  Bakıda  biz  sizlərlə  birlikdə  həmin  kimyəvi  tərkibli  və  çir-
kablı  suları  məmuniyyətlə  içirik.  Hətta  çoxlarımız  bu  suya  da 
həsrətik. 
 
 
11.2. Saf su haqqında nəyi bilirik 
 
Saf  su-bu  gün  dünyanın  ən  böyük  problemlərindən  biri-
dir. İnsan sağlamlığı ilə bağlı olan saf su problemi Respublika-
mız üçün də çox önəmlidir. Çünki Azərbaycanda təmiz su ehti-

---