Zġyadxan nəBĠBƏYLĠ

 
171 
yatı çox azdır. Ən yaxşı və saf sularımız Kiçik Qafqazdadır ki, 
o da erməni "əsirliyi"ndədir. 
Bu  yazıda  əsas  məqsədimiz  söylənilənlər  olmasa  da,  saf 
su  nəyə  qadirdir,  məsələsinin  həm  mütəxəssisləri  və  həm  də 
bütün oxucularımız üçün maraq doğuracağını nəzərə alaraq bu 
sətirləri yazmaq qərarına gəldik. 
Eramızdan  əvvəl  VI  əsrdə  yaşamış  Fales  söyləyirdi  ki, 
dünya  "ilk  başlanğıc  olan  sudan"  yaranmışdır.  Hippokrat  isə 
deyirdi:  "su-bütün  başlanğıcların  başlanğıcıdır".  Romalı  alim 
Pliniy yazırdı: "Su torpağı udur, odu söndürür, yüksəkliyə qal-
xır, göyü özünə mənzil edir, Göydə çovlan edən sudan qəribə 
nə ola bilər". 
Qədim  xalqlar  suyu  bütün  Allahların  Gimkəsi  (yığıncaq 
yeri)  hesab  edir,  ona  sitayiş  edirdilər.  Suyun  həyat  və  ölümün 
anası hesab edirdilər. 
Ağır sinir pozuntularında, ürəkgetmədə, mədə xəstəliklə-
rində və s. su ən yaxşı dərmandır. Bəlkə də ona görədir ki, qə-
dim xalqlar su haqqında bir sıra əfsanə və nağıllar -su pəriləri, 
su adamı və s. yaratmışlar. 
Qədim  Asiya  xalqlarında  su  müharibə  və  mübarizələrə 
səbəb olurdu. 
Əgər, 50 sm yüksəklikdən başa 60 damcı soyuq su düşsə 
adamı  öldürər.  Bu  səbəbdən  də  qədimdə  "su  damcıları  ilə 
ölüm" cəzası kəsirdilər. 
Yer kürəsinin temperaturu 3000
0
C olan dövrdə su sərbəst 
hidrogen  və  oksigen  qazları  şəklində  olmuşdur.  Alimlərin  fık-
rincə, qədim geoloji dövrlərdə Yer kürəsində temperatur 100
0
C 
olan  vaxtlarda  su  buxar  halında  olmuşdur.  Ona  görə  də  o  za-
man çay, göl, dəniz və okean olmamışdır. 
Dənizin əmələ gəlməsi Yer kürəsinin tarixində ilk səhifə 
və Yer qabığının fəaliyyətinin başlanğıcı hesab olunur. 
Yerdə bir çox maddələr qum, gil, gips, qazıntıların yataq-
ları suyun fəaliyyəti nəticəsində əmələ gəlmişdir. 

---

 
172 
Bütün  su  bir  damcı  halına  salınsa,  o  damcının  diametri 
1500 km olar. Dərələr, qobular, yarğanlar, dağlar, qumlu, səh-
ralar - suyun uzun müddətdə gördüyü işin nəticəsidir. 
Bütün  su  Yer  kürəsinə  bərabər  təbəqə  şəklində  yayılsa 
dünya okeanının ümumi dərinliyi 4 km olar. 
Bütövlükdə meteoroloji xidmət su ilə sıx əlaqədardır. Ya-
ğış, qar, dolu yağması, havanın aydın və ya buludlu isti və ya so-
yuq, sakit və ya küləkli olması təbiətdə olan sudan əmələ gəlir. 
Az və çox temperatur anlayışı üçün suyun donma nöqtəsi 
(0
0
C) əsas vasitədir. Su buxara çevriləndə onun həcmi 1700 də-
fə artır və buna görə də buxar qazanlarında onun gücündən isti-
fadə edilir. 
Su bir atmosfer -760 mm civə sütunu təzyiq altında olan-
da 100
0
C-də, 10 mm təzyiq altında isə 11,2
0
C -də qaynayır. 
Suyun qaynama temperaturu olan 100
0
C canlı orqanizmlə-
rin yaşaya bildiyi son həddir. Bu səbəbdən də suda olan xəstəlik 
törədici bakteriyaların çoxunu qaynatmaqla məhv edirlər. 
Susuz  yaşıl  yarpaqda  şəkər,  nişasta,  yağ,  turşu  və  başqa 
maddələr əmələ gələ bilməz. 
Yer  üzərində  23  milyon  kvadrat  kilometr  buz  səhraları 
vardır. 
Təkcə çaylardakı və torpaqdakı su 250 min kub kilometr 
həcmindədir. 
Hər il atmosferə 380 min kub kilometr su buxarlanır. 
Keçmiş SSRİ-də hesaba alınan suyun ümumi enerjisinin 
gücü gündə 200 miliyon kilovatdan çox idi. 
400
0
C-də hidrogenlə oksigen 80 gündən sonra, 500
0
-də isə 
2 saatdan sonra birləşib su verir. Proses 600
0
C-də gedərsə böyük 
partlayış olar. 3000
0
C-də su hidrogen və oksigenə parçalaşır. 
4000
0
C-də isə bu proses böyük partlayışa gedir. 
Dəniz suyunda 50-yə yaxın müxtəlif duz var, o cümlədən 
qızıl, gümüş, radium, sezium kimi metalların duzları da çoxdur. 
Təkcə Volqa çayı hər il Xəzər dənizinə təxminən 70 mil-
yon ton duz gətirir. 

---

 
173 
Adi  suda  hər  6500  molekula  1  molekul  "ağır  su"  düşür. 
Buna  görə  də  böyük  şəhərlərin  əhalisi,  özləridə  bilmədən,  on 
tonlarla "ağır su" sərf edirlər. 
"Ağır su" canlı orqanizimlər üçün çox zərərlidir. 
Süni yağış yağdırmaq üçün havanın üst qatına təyyarə ilə 
xırdalanmış "quru buz"- bərk halda karbon qazı səpilir və eyni 
vaxtda  havanı  xırdalanmış  gümüş  0-0  yodid  dənəcikləri  ilə 
"güllələyirlər". 
Kimyaçı  alimlər  suyu  mürəkkəb  maddələrin  4  sinifə  aid 
edirlər. 
Yəni su oksiddir - hidrogenin oksigenin birləşməsidir, su 
turşudur -hidrogen birinci yerdə durur və metalla əvəz edilir, su 
əsasdır - hidrogen metal kimi hidroksil qrup ilə birləşmişdir, su 
duzdur - hidrogenin bir atomu metal kimi 1-ci yerdə, 2-ci atom 
isə qeyri-metal kimi 2-ci yerdə durur. 
Bir sözlə "möcüzəli" maye olan su haqqında insanlar hələ 
çox məsələləri öyrənməlidirlər. 
 
 
11.3. Ġçdiyiniz suyu tanıyırsınızmı! 
 
Hələ qədimdən insanlara su sirli bir aləm kimi görünmüş-
dür. Su insanlara çox yaxındır. Lakin, insanlar hələdə suyu ta-
mamı ilə öyrənib qurtarmamışlar. Suyun tərkibi, fıziki-kimyəvi 
xüsusiyyətləri ilə bir çox alimlər məşğul  olmuşlar. Məlum ol-
duğu  kimi  su  istiliyi  özündə  saxlayan  ən  yaxşı  mayedir.  Elə 
ona görədir ki, istilik tutumlu maddə kimi sudan texnikanın bü-
tün sahələrində çox geniş miqyasda istifadə edirlər. İnsanlar da 
bədənlərində istiliyi əsasən suyun hesabına saxlayırlar. Məlum 
olduğu kimi suyu qaynatdıqda qabın divarlarında ərp əmələ gə-
lir ki,  texnikada bununla mübarizə  aparmaq lazım  gəlir. Digər 
tərəfdən bunun üçün xeyli vəsait xərclənir. Son vaxtlar alimlər 
müəyyən  etmişlər  ki,  suya  maqnitlə  təsir  etdikdə  qabda  ərp 
əmələ gəlmir. 

---