Зящмят шащвердийев

79
Birinci dünya müharibəsi illərində də Naxçıvan bölgəsi kəndlilərin azadlıq hərəkatının mühüm
mərkəzlərindən idi.
25
 Naxçıvan qəzasının kəndliləri 1915-ci ildə gərgin mübarizədən sonra mirabın öz
sıralarından təyin edilməsinə nail olmuşdular.
26
Naxçıvan bölgəsinin kəndlərində olduğu kimi şəhərlərdə də ictimai-siyasi həyatda müstəmləkə
zülmündən xilas olmaq, sosial vəziyyəti yaxşılaşdırmaq uğrunda cəhdlər özünü göstərirdi.
XX əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycanda Rusiyada meydana gələn siyasi partiyaların yerli təşkilatları və ilk
milli siyasi təşkilatlar da meydana gəlirdi. Bu siyasi partiya və təşkilatlar sırasında ilk yarananlardan biri sosial-
demokrat təşkilatı olmuşdu. 1898-ci ildə yaranmış Rusiya Sosial-Demokrat Fəhlə Partiyasının 1900-cu ildə Bakı
təşkilatı, 1901-ci ildə isə Bakı komitəsi təşkil edilmişdi.
27
 Belə bir şəraitdə azərbaycanlı fəhlələr içərisində iş
aparılmasına da ehtiyac əmələ gəldi. Bu işi həyata keçirmək məqsədilə «Hümmət» adlı təşkilat yarandı. XX əsrin
əvvəllərində Azərbaycanda fəaliyyət göstərən siyasi partiya və təşkilatların tarixinə dair tədqiqatın müəllifi İ.Bağırova
«Hümmət»in meydana gəlməsinə dair tarixşünaslıqda mövcud olan iki baxışı (1. P.Caparidze tərəfindən RSDFP-nin
Bakı təşkilatının filialı kimi müsəlman fəhlələr içərisində iş aparmaq üçün yaradılmışdır; 2. RSDFP-dən asılı
olmayaraq fəaliyyət göstərmişdir) tənqid edərək yazmışdır ki, onun yaradılması təşəbbüsü Azərbaycan ziyalı-
demokrat qrupuna məxsusdur. Onların ilk dövrdə məhz sosial-demokratiyaya meyl etməsi isə RSDFP-nin milli
məsələyə münasibətilə (millətlərin öz müqəddəratını təyin etməsi və s.) bağlı olmuşdur. «Hümmət» 1904-cü ilin
oktyabrında fəaliyyətə başlamış, eyni adlı qəzet də çıxmışdır.
28
 1905-ci ildə isə «Hümmət»in Tiflis şöbəsi təşkil
edilmişdi. 1905-1907-ci illər inqilabından sonrakı irtica şəraitində Bakıda «Hümmət»in fəaliyyəti zəifləmişdi. Tiflis
«Hümmət»i isə, əksinə işini genişləndirmişdi. Naxçıvan və Culfada da «Hümmət»in şöbəsi yaradılmışdı. Tiflis
«Hümmət» təşkilatı bürosunun qərarı ilə Əşrəf Yüzbaşov və Əli Bayramov (o zaman menşevik) ədəbiyyat və yeni
möhürlə Naxçıvana göndərilmişdi. Onların rəhbərliyi ilə M.B.Mir-Heydərzadə, A.Sultanov, H.Nəcəfov, M.Bektaşev
və b. daxil olduğu büro təşkil edilmişdi. Yerli hümmətçilər kəndlilər və mövsümi fəhlələr içərisində iş aparırdılar.
29
Naxçıvan və Culfa hümmətçiləri ermənilərin azərbaycanlılara qarşı soyqırımının qarşısının alınmasında iştirak
etmişdilər.
1915-ci ildə Naxçıvan və Culfada «Mücahidin» adlı milli partiya da yaradılmışdı. Onun liderləri
Mirheydərzadə, İ.Camalbəyov, K. və R.Səfərbəyovlar idi. Partiyanın 60 nəfər üzvü var idi.
30
Naxçıvan bölgəsi 1905-1911-ci illər İran inqilabınn əsas hadisələrinin cərəyan etdiyi Cənubi
Azərbaycanla da müəyyən əlaqələrə malik idi.
Birinci dünya müharibəsi dövründə Naxçıvan şəhərlərinin siyasi həyatı fəallaşmışdı. Naxçıvan, Ordubad
və Culfada antihərbi mitinqlər keçirilmişdi. 1916-cı ilin sentyabrında M.Bektaşov və M.Mirheydərzadə
antihərbi təbliğata görə həbs edilmişdi.
31
Beləliklə, Naxçıvan bölgəsi çarizmə qarşı azadlıq hərəkatında, milli müstəmləkə və sosial zülmə qarşı
mübarizə də mühüm rol oynamışdır.

1.
Ятрафлы бах: Сумбатзаде А.С.
Кубинское восстание 1837 г. Ба-
ку, 1961; Гурбанов Р. ХЫХ ясрин
биринъи йарысында Шимали Азяр-
байъанда азадлыг щярякаты. Бакы,
2006 вя б.
2.
Бу комиссийа щаггында бах:
Мильман А. Политический
строй Азербайджана в XIX-
начале XX веков, с.108.
3.
Колониальная политика россий-
ского царизма в Азербайджане,
с.334-349.
4.
там же, с.336.
5.
там же, с.337.
6.
Шахвердиев З.А. Аграрные от-
ношения и положения крестьян
Азербайджана в 70-90-е  гг. XIX
в., с.141-142.
7.
там же,  с.171.
8.
Туманов М.Г. Земельные во-
просы и преступность на Кавка-
зе. СПб., 1900, с.72.
9.
Шахвердиев З.А. Аграрные от-
ношения и положения крестьян
Азербайджана в 70-90-е  гг. XIX
в., с.144-145.
10.
Азиз Шариф. Рождение Молла
Насраддина. Баку, 1968, с.24.
11.
Ялийев Я. Гачаг Няби // Азяр-
байъан, 1958, № 11, с.168-179;
Гасанов И. Из истории кресть-
янского движения в Азербай-
джане в последней трети XIX ве-
ка. О выступлениях кретьянского
отряда под руководством Качега
Наби // Изв. АН Азерб. ССР.
Сер. общ. наук, 1961, №4, с.38-
49; Щясянов И. Ингилабдан яввялки
Азярбайъанда кяндли щярякаты та-
рихинин бязи мясяляляри (ХЫХ ясрин
сону – ХХ ясрин яввялляри) //

---

80
Азярбайъан коммунисти, 1967,
№3, с.86-92; Шащвердийев З. ХЫХ
ясрин икинъи йарысында кяндлилярин
вязиййяти вя Гачаг Няби щярякаты
// Тарих, иътимаиййят, ъоьрафийа
тядриси. 1982, № 3, с.34-37; Гу-
сейнов Дж. Движение качагов в
Азербайджане в 1900-1914 гг.
Вт. кн. Баку, 2004 вя б.
12.
Щясянов И. Ингилабдан яввялки
Азярбайъанда кяндли щярякаты та-
рихинин бязи мясяляляри, с.86.
13.
Шахвердиев З.А. Аграрные от-
ношения и положения крестьян
Азербайджана в 70-90-е  гг. XIX
в., с.146.
14.
Гасанов И. Из истории кресть-
янского движение в Азербай-
джане в последней трети XIX ве-
ка, с.38.
15.
там же, с.42-43.
16.
там же, с.43.
17.
там же, с.44-45.
18.
Шащвердийев З. ХЫХ ясрин икинъи
йарысында кяндлилярин вязиййяти вя
Гачаг Няби щярякаты, с.36-37.
19.
Бах: Гасанов И. К вопросу об
убийстве Качага Наби // Доклад
АН Азерб. ССР, 1960, №8; его
же, Из истории крестьянского
движения в Азербайджане в по-
следней трети XIX века, с.45-46.
20.
Гасанов И. Из истории кресть-
янского движения в Азербай-
джане в последней трети XIX ве-
ка, с.47.
21.
Рцстямзадя Р. Ел гящряманлары
халг ядябиййатында. Бакы, 1984,
с.68-84.
22.
Гусейнов Дж. Из истории на-
ционально-освободительного
движения в Азербайджане в на-
чале ХХ в. (1900-1907 гг.), с.211.
23.
его же, Движение качагов в
Азербайджане в 1900-1910 гг.,
с.160.
24.
Мадатов Г. Победа Советской
власти в Нахичевани и образова-
ние Нахичеванской АССР, с.23.
25.
Гусейнов И. Положение и клас-
совая борьба крестьян Азербай-
джана в период Первой мировой
войны. АКД. Баку, 1967, с.23-24.
26.
Мадатов Г. Победа Советской
власти в Нахичевани и образова-
ние Нахичеванской АССР, с.23-
24.
27.
Очерки истории Коммунистиче-
ской партии Азербайджана. т.I
(80-е годы XIXек – апрель 1920
год). Баку, 1985, с.43-44.
28.
Багирова И.С. Политические
партии и организации Азербай-
джана в начале ХХ века. 1900-
1917. Баку, 1997, с.30, 31-32.
29.
там же, с.41.
30.
там же, с.334.
31.
Мадатов Г. Победа Советской
власти в Нахичевани и образова-
ние Нахичеванской АССР, с.24.

---