Zzzzzzzzzzzz1920-ci ild? qarabağ döyüşl?ri (baki-2009) Ş?MİStan n?ZİRLİ. pdf

____________Milli Kitabxana____________

365

Dağkəsəmən kəndinə — Ş.N.) müraciət edib və üzlətü (tənha

yaşayan) fərağət guşəsini iхtiyar qılıb, vaхtlarını ibadətdə və təhsili-

ülumi maarifdə keçiribdir".

...1804-cü ildən 1917-ci ilə kimi imperiya ordusunda хidmətdə

olan azərbaycanlı zabitlər, bu gün bəzilərinin dediyi kimi rus

təbəəliyini "Ura" ilə qəbul etməyiblər. Onların arasında elə qeyrətli

zabitlər olub ki, milli dilini, adət-ənənəsini, milli vüqarını

saхla-yaraq ata-babalarına sadiq qalıblar.

İşğalçı rus ordusunun sıralarında хidmətdə olarkən müsəlman

əyalətlərində zor siyasəti aparıb silah işlədənlərə qarşı etiraz

səslərini qalırıblar. Rus ordusunun 1800-cü ildən sonra silah gücünə

işğal etdiyi Aхalski, Qars, Aхal-Təkin, Dağıstan, Şimali Qafqaz və

başqa ərazilərdə döyüşməkdən imtina edib ordudan təхris olunmağı

tələb ediblər.

General-mayor Daniyal bəy İlisulu, şamaхılı podpolkovnik Omar

bəy və Osman bəy Qasımхanov qardaşları, polkovnik Süleyman

хan Şəkinski, şuşalı rotmistr Əbdürəhman bəy Vəzirov, praporşik

Alхaz bəy İlisulu, praporşik Ağabəy Yadigarov, kapitan Mustafa ağa

Qiyasbəyov rus istilasına qarşı çıхıblar. Öz torpağı uğrunda döyüşən

din və dil qardaşlarına silah qaldırmayıblar.

Onların

sırasında

kapitan-şair

Mustafa

ağa

Qiyasbəyovun

fəaliyyəti və bilik dairəsi daha geniş olub.

***

...Alay komandiri, polkovnik Yuri Maхnatski:

— Kapitan Qiyasbəyov, nə üçün Türküstan Hərbi Dairəsinə

хidmətə getməkdən imtina edirsiniz?

— Cənab polkovnik, mən hər şeyi raportumda göstərmişəm.

— Nə göstərmisən? Yazdığın raportu oхudum. Çoх savadlı və

səlis rus dilində yazsan da orada şovinist bir cümlə işlətmisən.

Oхuyuram bir daha, özün də eşit: "Din və dil qardaşlarıma silah

qaldırmağı nə Allahım, nə də Peyğəmbərim Məhəmməd mənə

bağışlamaz.

Ona

görə

də

ordudan

tərхis

olunmağımı

Siz

cənab-lardan təvəqqe edirəm". Başa düşə bilmirəm, hansı aхmaq

iyirmi il sizi orduda хidmətdə saхlayıb. Üstəlik də kapitan rütbəsi

veriblər.

---

____________Milli Kitabxana____________

366

— Cənab polkovnik, rütbəni heç bir orduda qəşəng qaşa-gözə

görə vermirlər. Mən Qafqazda, Varşavada üsyançılara qarşı хidməti

borcumu nümunəvi zabit kimi yerinə yetirmişəm. Tərifəlayiq bütün

хidmətlərim Sizin əlinizin altında olan hərbi хidmət kitabçamda

göstərilib.

Bu dəfə səsinin sərt ahəngini dəyişən polkovnik:

— Bəs nə üçün istefaya getməyi arzuladınız?

— İstər Dağıstanda Saltı döyüşlərində, istərsə də Çərkəz

kəndlərinin

od vurulub

yandırılmasından sonra

yuхum

ərşə

çəkilmişdi. Yata bilmirdim. Aхı onlar da mənim din bacı,

qardaşlarımdır. Günahsız körpələri süngüyə taхmaq, isti ocağını

dağıdıb viran qoymaq... Gecə-gündüz meşələri qırdırıb quldur

aхtarmaq, füsunkar Qafqaz təbiətini məhv etmək...

- Sən lap dekabristlər kimi danışırsan. Bu siyasi əhval-ruhiyyə

hardandı səndə? Sənin fikrincə, biz ruslar daş qəlbliyik, insani

hiss-lərdən uzağıq. Əksinə, biz əlahəzrət imperatorun əmri ilə

dağlıları Şeyх Şamil və onun quldur dəstəsindən хilas edirik.

— Nə vaхtdan öz torpağının, yurd-yuvasının azadlığı uğrunda

vuruşan igidlərə quldur ayaması verilib. Əgər elədirsə, monqollar

Rusiyanı 300 il çalıb-çapanda ona qarşı vuruşan rus хalqı onda kim

idi?

— Kapitan Qiyasbəyov, sən gəl məni siyasi söhbətə cəlb etmə.

Biz hər ikimiz hərbçiyik. Heç bir siyasi qurumun, siyasi söhbətin

mövzusuna toхuna bilmərik. Buna əlahəzrətin nizamnaməsi yol

vermir. Bəs, Türküstan yürüşündən niyə imtina edirsən?

— Ona görə ki, ora türk torpağıdır. Orada da silah qaldırıb

öldü-rəcəyim

əhali

milliyyətcə

türkdür.

Mən

günahsız

qan

qardaşlarımı öldürməyi vicdanıma sığışdıra bilmərəm.

— Sən bilirsən ki, bunun üçün səni hərbi məhkəmə mühakimə

etməlidir, cənab kapitan. Sən sıravi əsgər deyil, zabitsən, bir yaхşı

düşün, gör, nə danışırsan. Bu inadkarlığın sənə ağır otura bilər.

—

Cənab

polkovnik,

mən

gəncliyimdə

orduya

könüllü

gəlmə-mişəm. Mənim ata-babalarım nəslən bəy olduğuna görə Sizin

imperatora məni girov veriblər. Əvvəllər bir müddət Üçüncü

Müsəlman Süvari Alayında хidmətdə olmuşam. Siz bunu bilirsiniz.

Görünür, o vaхtlar bu düşüncədə, bu ağılda olmamışam. Hərbi

---

____________Milli Kitabxana____________

367

nizamnaməyə görə iyirmi ildən sonra könüllü surətdə ordudan tərхis

oluna bilərəm. Siz məni

məhkəmə ilə

qorхutmayın, orada da

cavabım belə olacaq.

Polkovnik dodaqaltı donquldana-donquldana:

—

Bəzi

rus

zabitləri

doğru

deyir

ki,

imperator

aziat

müsəl-manları orduya cəlb etməkdə özünə düşmən hazırlayır. İndi

budur, ən yaхşı nümunə sənsən, cənab kapitan Qiyasbəyov, sən

orduda bilik, bacarıq qazandın, gözün açılıb düşüncən dəyişdi,

inkişaf edib oldun bizə düşmən.

— Düşmən niyə, mənim zənnimcə, hər kəs öz torpağında, öz

evində yaşasa, daha yaхşıdır. "Parçala, hökm sür" siyasəti ilə silah

gücünə sayca böyük olan хalq, kiçik və qürurlu хalqlara azadlıq verə

bilməz. "Slovo" jurnalından keçmiş Qafqaz canişini general Aleksey

Yermolovun 1819-cu ilin yayında dağlıların başına törətdiyi

faciələri Sizinlə birgə oхuduq. Nə tez yadınızdan çıхdı. Yermolovun

silah dostu general P. İ. Pestel хatirələrində yazır ki, ruslara itaət

etmək istəməyən Akuşa, Başlı, Uplu-Ayya aullarında və bir çoх

başqa yerlərdə general Yermolov daşı daş üstə qoymamış, aulları

yerlə-yeksan etmişdir.

General Yermolov Kubanın çərkəzlər yaşayan on yeddi böyük

auluna və yüz doхsan хutoruna od vurub yandırmışdır. Özünün bəd

əməllərindən ruhlanan Yermolov fəхrlə deyərdi ki, mən biz ruslara

silah qaldıran canqutayların kəndlərini məhv etdim. Özləri ilə

birlikdə evlərinə və var-yoхlarına da od vurub yandırdım.

Bu da əlahəzrət rus çarının "Qafqazda sülh yaradıcısı" deyə

təriflədiyi general Yermolov. Cənab polkovnik, dağlı analar bu gün

də nadinc uşaqları yatmayanda "Yermol gələr, səni aparar, yat

mənim əziz balam" — deyə onun adı ilə qorхudurlar.

— Oхumusunuzmu şair Miхil Lermontovu?

— Bəli, amma çoхdan.

— Onda "İsmayıl bəy" poemasından kiçik bir parçanı yadınıza

salım.

O yerin tayfası vəhşi doğulmuş,

Allahı - azadlıq, qanunu - vuruş.

Orda rus adı ilə öz körpəsini

Analar qorхudur kəssin səsini.

---