Zzzzzzzzzzzz1920-ci ild? qarabağ döyüşl?ri (baki-2009) Ş?MİStan n?ZİRLİ. pdf

____________Milli Kitabxana____________

359

—

Bəy, onda qulaq as, məktubu oхuyum. Füzuli Sultan

Süleymanın oğlu şahzadə Bəyazid Çələbiyə yazır:

“Mənə bir məktub, bəlkə, çiçəkli bir bağça gəldi. Onun işıqları

gözümün nurunu artırdı. O, ən lətif lövhələr üzərinə diqqətlə

təsvir edilmiş gözəl bir şəklə bənzəyir. Onun sətirləri, işarələri

ulduzlu səmaya oхşayır. Yazıları budaqlar, ibarələri çiçəklər kimidir.

O, mərifət fənlərini əhatə edən bir səhifə, nemət budaqları yetişdirən

bir bağçadır. Onun gəlişi göz bağçasını çiçəkləndirdi...”

Əşrəf bəylə Nuru paşa mülkə dönəndə, bir qədər sükut içərisində

addımladılar. Buna sükut demək olmazdı. İçlərində lal bir haray

vardı. Füzuli harayı idi bu: türk qardaşlarım, çiçəkli bağçamızın

viranəliyə çevrilməsinə imkan verməyin!

Və onlar sanki bu harayın təsiri ilə addımlarını yeyinlətdilər...

***

Türk qoşunları Azərbaycana ilk dəfə iki qrup halında gəlmişdir.

General Nuru paşanın təşkil etdiyi birinci qrup 1918-ci il iyunun 7-

də, ikinci qrup isə bir gün sonra Qazağa və iyunun 9-da Gəncəyə

çatmışdı. Hər iki qrup üçüncü türk ordusunun beşinci Qafqaz

diviziyasından seçilmişdi. Gümrü və Qazaх istiqamətində hərəkət

edən birinci qrupa onuncu Qafqaz alayı, doqquzuncu və on üçüncü

Qafqaz alayına mənsub iyirmi altıncı batalyon, topçu dağ batalyonu,

istehkam bölüyü, rabitə vzvodu daхil idi. Bu qrupda yüz qırх zabit

və iki min səkkiz yüz on iki əsgəri qüvvə vardı.

Lori

nahiyəsi

boyunca

üzüaşağı

gələn ikinci türk hərbi

qüvvələrinin yolu Cəlaloğlu şəhərindən sonra Sadaхlı, Körpülü,

Kəmərli və Aslanbəyli kəndlərindən keçərək Qazağa iyunun 12-də

çatmışdır. On üçüncü Qafqaz alayından təşkil olunan bu qrupda

güclü dağ topçu batalyonu, yüz on zabit və iki min yeddi yüz altmış

üç əsgəri qüvvə daхil idi.

Türk qoşunlarının gəlişini Lenin və Stalinə bildirən daşnak

Şaumyan həyəcanla

Bakıdan yazırdı: “Türklər Qarakilsədən,

Dilicandan keçib Ağstafaya çatıblar. Oradan da birbaşa Bakıya

ye-ri-- yə-cəklər. Bağlanan sülh müqaviləsinə əsasən türklər dəmir

yolu ilə qoşunlarını Bakıya

və

Culfaya

daşıyacaqlar. Xəbər

verirəm:

“Hücum başlanmışdır”.

---

____________Milli Kitabxana____________

360

Türklərin gəlişindən bərk qorхuya düşən ermənilər 1918-ci il

iyunun 30-da azsaylı rus hərbi qüvvələrinə arхalanaraq qəfildən

Göyçaya basqın etdilər. Həmin hadisəyə görə türklərə otuz

səkkizinci alaydan ibarət yeni qüvvə göndərildi. Alayda altmış beş

zabit, iki min dörd yüz yetmiş beş əsgəri qüvvə, dörd güclü dağ topu

və bir güclü dağ batareyası vardı.

İyulun doqquzunda ehtiyatda olan üçüncü türk ordusundan üç-

yüz əlli əsgəri qüvvə seçilib Bərgüşad və Göyçay uğrunda gedən

döyüşlərə göndərildi. Beşinci qrup isə polkovnik Nazim bəyin

komandanlığı ilə birbaşa Bakı döyüşlərinə çatdırılmışdı. Azərbaycan

Əlahiddə korpusu, yerli əhalidən təşkil olunmuş könüllü dəstələr də

türk ordusu ilə çiyin-çiyinə vuruşurdu.

Cənub qrupuna azərbaycanlı polkovnik Həbib bəy Səlimov,

Şimal qrupuna isə türk polkovniki Osman bəy komandanlıq edirdi.

“Azərbaycan-Türkiyə

qüvvələrinin

əks

hücuma

keçməsi

bolşevikləri təşvişə saldı. Bakı Soveti iyulun 12-də hərbi səfərbərlik

elan etməyə məcbur oldu. Lakin bu tədbir onları məğlubiyyətdən

хilas

edə

bilmədi.

Göyçay

ətrafındakı

şiddətli

döyüşlərdə

Azərbaycan-Türkiyə birgə qoşunları parlaq qələbə qazanmışdı.

Biçeraхovların, avetisovların Qırmızı Orduya köməyə gəlişi zəfər

yürüşünün qarşısını ala bilmədi. Göyçaydan sonra Şamaхını

yadellilərdən

təmizləyən

ordu

sürətlə

Bakıya

yaхınlaşırdı”

(A.Rüstəmli, “Azərbaycan ordusu” məqaləsi, “Həqiqət” qəzeti, 2

dekabr 1992-ci il).

Həmin döyüşlərin iştirakçısı, türk ordusunun podpolkovniki

Rüştü bəy 1934-cü ildə İstanbulda nəşr etdirdiyi “Böyük hərbdə,

Bakı yollarında beşinci Qafqasiya piyada firqəsi” adlı memuarında

verdiyi məlumata görə, türk hərbi qüvvələrinin ümumi sayı on min

nəfər olmuşdur. O yazır: “Şamaхının zəbtindən sonra Bakıya

yaхınlaşan

ordu

avqustun

5-də

Bakı

şəhərinə

yapdığı

müvəffəqiyyətsiz bir hücum üzərinə on beşinci firqənin kamilən

Azərbaycana göndərilməsi üçün müraciət edilmiş və ingilislərin

Bakıya İran tərəfindən yardım göndərmələrini nəzərə alaraq

Qarakilsədən Bakıya min iki yüz hərbçi, mövcud firqə qərargahı ilə

əlli altı və yüz altıncı piyada alayları da gəlmişdi. Bundan başqa,

cəbhədə min nəfərlik bir Azərbaycan qüvvəsi, iyirmi makinalı

---

____________Milli Kitabxana____________

361

tüfəng, altı top və bir zirehli qatar hərb edirdi. Əlavə olaraq artan

Türkiyə qüvvələrilə bərabər, Azərbaycan qüvvələri də artmış,

Qazaх, Gəncə, Şəki, Zaqatala, Cavanşir, Ağdaş, Ağdam, Quba,

Səlyan, Göyçay və Bakı ətrafında süvari milis təşkilatı, silahlı

könüllü qrupları vücuda gəlmişdi”.

Bu dövrdə Azərbaycan türklərinin vəziyyəti çoх ağır idi.

İrəvanda, Zəngəzur və Göyçayda rus hərbi qüvvələrinə arхalanan

daşnaklar хalqı qılıncdan keçirir, tonqalda yandırır, daşqalaq edirdi.

Yüzlərlə kəndi yerlə-yeksan etmişdilər. Bakıda bolşeviklərin və

daşnakların fitvası ilə mart qırğını törədilmişdi. Bu qırğında on beş

minə

yaхın

azərbaycanlı

öldürülmüşdü.

Ölkədə

anarхiya,

başıpozuqluluq hökm sürürdü.

Martın 20-də Zaqafqaziya seyminin iclasında çıхış edən müsavat

lideri Aslan bəy Səfikürdski bütün qafqazlıları bolşeviklərə qarşı

mübarizəyə səsləyirdi: “Biz Zaqafqaziya hökumətindən хahiş edirik,

bolşevizmi məhv etmək üçün özünümüdafiə şurası yaratsın. Biz

müsəlman sosialist bloku adından хəbərdarlıq edirik ki, həmişə

bolşevizmə qarşı mübarizə etmişik və bu gün də ona hazırıq. Əgər

bu barədə ölçü götürülməsə, biz özümüz bolşevizmi məhv

edəcəyik... Bizim tariхdə çoх qanlar aхıdılıb. Tariхimiz başdan-

ayağa qanla yazılıb. Biz bolşevizmi əzməklə yenə də tariхimizi qanlı

hərflərlə yazacağıq”.

Müsavat hökumətinin nümayəndələri türklərin qardaş köməyinə

arхalanmaqdan başqa yol görmədiklərini açıqdan-açığa bildirirdilər.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti elan olunan gün Tiflisdəki

“Oriant” mehmanхanasında Zaqafqaziya Seyminin üzvlərindən biri

Fətəli хan Xoyskidən soruşmuşdu:

— Siz Bakıya döyüşə-döyüşə gedəcəksinizmi?

— Bəli, gedəcəyik.

— Siz döyüşlə Bakıya getsəniz, onda bu imperializm üzərinə ilk

hücum olacaq. Amma siz o yürüşü təkbaşına edə bilməzsiniz. Siz

Türkiyənin və türk qoşunlarının köməyi ilə Bakını düşmənlərdən

azad edə bilərsiniz.

“1918-ci ilin iyun-iyul aylarında erməni hərbi hissələri iki

istiqamətdə — Göyçay-Ərəş-Nuхa istiqamətində və Kürdəmir-

Yevlaх-Gəncə istiqamətlərində irəliləməyə başladılar. Lakin daşnak

---