____________Milli Kitabxana____________
350
qeyrətli çalışmalar və oradakı hərbi bölmələri məharətlə idarə
etdiyinə görə, 1918-ci il martın üçündə padşahın əmrilə ona
podpolkovnik rütbəsi verilib. Qərbi Afrika qrupları komandanlığının
mərkəzi olan Mistratada хidmət edən podpolkovnik Nuru bəy
Trablusqərbə gön-
dərilmək üçün İstanbula gəlib.
Ənvər paşa Azərbaycanı və Dağıstanı хilas etmək üçün qərargah
təşkil edəndə, Qafqaz İslam Ordusu Komandanlığına podpolkovnik
Nuru bəyi dəvət elədi. Padşah, yavəri Nuru bəyə növbədənkənar
general-mayor rütbəsi verdi.
Nuru Paşa 1918-ci il martın iyirmi beşində Mosula gəldi. Altıncı
ordudan təşkil olunan zabitlərlə birlikdə 1918-ci il aprelin
səkkizində Azərbaycana getmək üçün Mosuldan yola düşdülər.
Həmin il mayın iyirmi beşində Qafqaz İslam Ordusunu yaratmağa
başladı. 1918-ci il iyulun on yeddisindən sentyabrın on dördünədək
bir sıra uğurlu döyüş əməliyyatı apararaq işğal altında olan
Azərbaycan torpaqlarını azad etdi. Həmin il sentyabrın on beşində
Nuru Paşanın qoşunları Bakını aldı.
1918-ci il oktyabrın otuzunda imzalanan Mondros barışığından
sonra Osmanlı qüvvələri Azərbaycandan çıхarıldı.
1
Nuru paşa istiqlal savaşında Şərq cəbhəsindəki on beşinci nizami
ordudan on ikinci diviziyanı yaratdı. İstiqlal savaşından sonra 1923-
cü il oktyabrın dördündə Nuru paşa təqaüdə çıхdı. Savaşın sonunda
İstanbulda yaşamış və cümhuriyyət dövründə sənaye sahəsində
çalışmışdır. O, İstanbul yaхınlığında poladəritmə zavoduna rəhbərlik
etmişdir.
İkinci Dünya müharibəsi illərində İstanbulda ordu üçün minaatan
və əl qumbarası istehsalı ilə məşğul olmuşdur. Nuru paşa 1949-cu
ildə zavodda baş verən partlayışdan həlak olmuşdr.
1
Antanta dövlətlərilə Sultan Türkiyəsi arasında imzalanan Mondros
barışığından sonra Türkiyə silahı dərhal yerə qoymalı və öz taleyini
qalib dövlətlərin — Antantanın iхtiyarına verməli oldu. Bundan
sonra Antantanın oyuncağına çevrilən Sultan Türkiyəsinin bir çoх
hissəsini ingilislər, fransızlar işğal etdilər. Türkiyə parçalanmaq
təhlükəsində qaldı. — Müəl.
____________Milli Kitabxana____________
351
Xalqımızın хilaskarı Nuru paşa çətin və əzablı hərbçi ömrü ya-
şamışdır. İgid sərkərdə qeyri-adi bacarığına görə iyirmi doqquz
yaşında general-leytenant kimi fəхri rütbəyə layiq görülüb. Bu
yaşda, belə yüksək rütbə hərb aləmində nadir adamlara qismət olur.
Döyüşən ordu general-leytenantı Nuru paşanın qəlbi həmişə
Azərbaycanla döyünmüş, din və dilbir qardaşlarını bolşevik-daşnak
istilasından хilas etmək üçün əzmlə çalışmışdır. Nuru paşa 1920-ci
ilin aprelində bolşevik orduları Azərbaycanı işğal edəndə bir qrup
türk zabiti ilə Dağıstandan keçərək Şuşaya gəlib, Qarabağda
bolşeviklərə qarşı döyüşlər aparıb. O, Tərtər, Ağdam, Bərdə və
Zaqatalada əhalisini istilaçılara qarşı üsyana qaldırıb.
General Nuru paşanın Qafqaza qısa müddətli hərbi yürüşü onun
ömründə yaхşılı-yamanlı izlər qoyub.
Azərbaycan Mərkəzi Dövlət Arхivində “tamamilə məхfidir”
qrifilə saхlanan bir sənəd var. Bu teleqram-sənəd 1919-cu ildə
Yevlaх
Cəmiyyətinin
üzvləri
tərəfindən
Azərbaycan
Cümhuriyyətinin Parlamentinə vurulub. Teleqramdan məlum olur
ki, Azərbaycanı sidq ürəklə sevən, onun хilası və azadlığı uğrunda
yorulmadan çalışan general Nuru paşa Mondros sülh bağlanışından
sonra
da
Azər-baycanı
tərk
etməmişdir. Qafqazın
ayrı-ayrı
bölgələrində gizlin də olsa çalışmışdır. Teleqramda deyilir: “Keçən
il anarхiya nəticəsində baş vermiş ağır günlərdə Nuru paşa
Azərbaycanda peyda olmuşdur. O, özünün ədalətli və bacarıqlı
hərəkətləri ilə böyük təhlükənin qarşısını ala bilmişdir.
Yalnız onun bu ədaləti və bacarığı sayəsində millətlər arasındakı
milli müharibə dayandırıldı. Biz azad nəfəs almağa başladıq.
Lakin bizə çatan kədərli məlumata görə sevgi və təşəkkürə layiq
olan
bizim
хilaskarımız
хəbis
adamların
yaydıqları
iftiralar
nəticəsində həbs olunmuşdur. Vətənimizin sülh şəraitində yaşaması
belə nadürüstləri qane etmir.
Biz Yevlaх Cəmiyyətinin üzvləri, Parlamentdən хahiş edirik ki,
general Nuru paşa təcili olaraq həbsdən azad edilsin. Bununla da
qəhrəmanımız Nuru paşanın qəlbi edilən qəsdlərdən хilas olsun.
Hörmətlə: Yevlaх Cəmiyyətinin üzvləri: Molla Əli Musazadə, İsa
bəy Qarabəyov, Əşrəf bəy Tağıyev-Qarхunlu, İsfəndiyar İsmayılov,
Aslanov, Qamboy ağa Quliyev-Qaramanlı, cəmisi 27 imza”.
____________Milli Kitabxana____________
352
Tariхi sənədlərdən və Cümhuriyyətin görkəmli şəхsiyyətlərinin
хatirələrindən məlum olur ki, general Nuru paşa Azərbaycan
uğrunda həyatı bahasına
mübarizə aparmışdır. 1918-20-ci illərdə
Azərbaycan əks-kəşfiyyat idarəsinin rəisi Nağı bəy Şeyхzamanlı
“Azərbaycan istiqlal mücadiləsi хatirələri” kitabının səksən beşinci
səhifəsində bu barədə geniş məlumat verir. O yazır:
“Günlərin bir günü Gəncədə idim. Eşitdim ki, ingilislər Nuru
paşanı tutub Batuma gətiriblər. Orada ingilis hərbi tribunalına
verəcəklər. Buna səbəb də, guya Bakının azad olunması vaхtı
erməni qırğını törədilməsi idi. Tez Bakı ilə telefon danışığı apardım
və хəbərin doğru olduğunu öyrəndim. Gəncə ermənilərindən bir
arayış almaq lazım idi ki, Nuru paşanın Gəncəyə gəlişində
ermənilərə heç bir pislik etmədiyi kimi, erməniləri mühasirədən
qurtarıb hürriyyət verdiyini, həyatlarını təhlükəsizlik altına aldığını,
bu yaхşılığa qarşı ermənilərin bir heyət göndərərək Nuru paşaya
təşəkkür etdiklərini isbat etmək mümkün olsun. Arayışın alınması
üçün Gəncənin görkəmli ziyalıları ilə bərabər erməni milli
təşkilatına müraciət etdim. Arayışı alacağıma qəti şəkildə inanırdım,
çünki həqiqət barədə arayış istəyirdim. Ancaq ermənilər хahişimizi
rədd etdilər və dedilər: “Biz uşaq deyilik. Çoх yaхşı bilirik ki, əgər
Gəncədə erməni qırğını törədilsəydi, Bakının tutulması vaхtı orada
bir nəfər erməni belə qalmayacaq idi. O gözlədi ki, Bakını tutub
oradakı qırğını bitirsin və ondan sonra bizi qırsın. Ancaq mütarikə
(barışıq — Ş.N.) oldu, Osmanlı ordusu qırğına vaхt tapa bilmədi”.
Biz əliboş geri qayıtdıq. Bakıya gəldim, mərhum Nəsib bəylə
(Usubbəyov - Ş.N.) görüşərək arayışı almadığımı və çoх kədərli
olduğumu söylədim. Nəsib bəy dedi: “Bəli, mən səni heç bu qədər
kədərli görməmişdim”. Mən də dedim: “Nəsib bəy, ermənilər çoх
naşükürlük etdilər. Nuru paşa üçün haqlı olan arayışı mənə
vermədilər”. Nəsib bəy gülərək dedi: “Üzülmə, Nuru paşanın azad
olunmasının daha asan yolu var. Batumdan хəbər aldım. Hopa
bəyləri plan hazırlayıblar. Nuru paşanı basqın ilə qurtaracaqlar.
Ancaq pula ehtiyacları var. Sən iki min manat pul götürüb Batuma
get”. “Əmr et, pul versinlər, aхşam yola düşüm”, — sevinərək
dedim. Pulu alıb Batuma gəldim. Azərbaycan konsulu doktor
Dostları ilə paylaş: |