Dots. M xusainov " " y
Yüklə 348,75 Kb. Pdf görüntüsü
|
| O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI NAMANGAN MUHANDISLIK-PEDAGOGIKA INSTITUTI Texnologiya fakulьteti «Mashinasozlik texnologiyasi» kafedrasi Ekspert ruxsati __________ ___________________________ “_______”_____________20__ y. «Ximoyaga ruxsat» Mashinasozlik texnologiyasi kafedrasi mudiri __________ dots. K.Abdullaev “_____”__________20 __ y. BITIRUV MALAKAVIY ISHI BO’YICHA TUSHUNTIRUV YOZUVI Bitiruv malakaviy ishi loyi’asining mavzusi: KXK larida “Metall kesish dastgoxlari”fanidan “Tokarlik revolver va tokarlik vint qirqish dastgohlari”mavzusini o’tishda ilg’or pedagogik texnologiyalarni qo’llab talabalar bilimini oshirish metodikasini ishlab chiqish. Bitiruvchi: 5520600-Mashinasozlik texnologiyasi, jixozlari va mashinasozlik ishlab chiqarishini avtomatlashtirish yo’nalishining 36-KTMT gurux talabasi: ________________ imzo Goziev Jamshid Bitiruv malakaviy ishi ra’bari: ________________ imzo dots B Qodirov Masla’atchilar: ________________ imzo ____________________________________________ Bitiruv malakaviy ishi taqrizga yuborilgan vaqti: «_______» _______________ 201 yil Taqriz qilingan vaqt: «_______»_______________ 2 NAMANGAN MU’ANDISLIK-PEDAGOGIKA INSTITUTI Texnologiya fakulьteti «TASDIQLAYMAN» Texnologiya fakulьteti dekani ___________ dots. M Xusainov “_______” ______________ y. Mashinasozlik texnologiyasi kafedrasi BITIRUV MALAKAVIY ISHINI BAJARISH BO’YICHA T O P S H I R I Q G’oziev Jamshid 1. Bitiruv malakaviy ishi mavzusi:KXK larida “Metall kesish dastgoxlari” fanidan “Tokarlik revolver va tokarlik vint qirqish dastgohlari”mavzusini o’tishda ilg’or pedagogik texnologiyalarni qo’llab talabalar bilimini oshirish metodikasini ishlab chiqish. Institut bo’yicha yil dekabrdagi № _ -T sonli buyruq bilan tasdiqlangan. 2. Bitiruv malakaviy ishini bajarish uchun maolumotlar: I A Karimov” Uzbekiston mustaqillika erishish ostonasida”Toshkent.O’zbekiston.2011. I Karimov.2011 yilning yakunlari va 2012 yilda O’zbekistonni ijtimoiy –iqtisodiy rivojlantirishni ustivor yo’nalishlari.Vazirlar maxkamasini yig’ilishidagi ma’ruzasi.Xalq so’zi №14.2012 yil. Mashinasozlik texnologiyasiga oid darslik va uquv qo’llanmalar. a) Umumiy qismi bo’yicha: Mavzuning dolzarbligi va fanning vazifalari. Materialshunoslik” fanining axamiyati.Bitiruv malaka ishini asoslash. Asosiy qism bo’yicha.Kasb-hunar kollejlarida o’quv jarayonini tashkil etish. Dars rejasi. Mavzuning strukturali-mantikiy sxemasi. Darsning tashkil kilish . Mavzuni ukitish metodlari va ularni taxlili.Ko’rgazmali materiallar. Didaktik materiallar va ular yordamida o’kitish natijalarini baxolash. e) Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: I A Karimov” Uzbekiston mustaqillika erishish ostonasida”Toshkent.O’zbekiston.2011. I Karimov.2011 yilning yakunlari va 2012 yilda O’zbekistonni ijtimoiy –iqtisodiy rivojlantirishni ustivor yo’nalishlari.Vazirlar maxkamasini yig’ilishidagi ma’ruzasi.Xalq so’zi №14.2012 yil. Kenjaboev SH va Abdullaev K.Frezalovchi uchun ma’lumotnoma. Toshkent.O’zbekiston.2001 O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim to’g’risi» dagi qonuni.-T.: SHarq, 1997 Oliy taolim Me’yoriy xujjatlar to’plami. SHarq, 2001 Ilg’or pedagogik texnologiyalar. OUMMMI, T, 1999 3 Farberman B.L. va boshqalar. Oliy o’quv yurtlarida o’qitishning zamonaviy usullari.-T, 2002 Otaboev I. A Tokarlik ishlari o’quv amaliyotini modulli o’qitish texnologiyasi. O’quv qo’llanma., "Sano -standart " - Toshkent, 2012 4. Bitiruv malakaviy ishining chizmalari ro’yxati (A2 formatda 6 ta list): a) Dars rejasi taxminiy taqvimi. b) Mavzuning strukturali-mantikiy sxemasi. v) Darsning tashkil kilish . g) Mavzuni ukitish metodlari va ularni taxlili. 2.5. Kurgazmali materiallar. 5. Bitiruv malakaviy ishini qismlari bo’yicha maslahatchilar: T/r Bitiruv malakaviy ishining qismlari Boshlanish muddati Tugallanish muddati imzo Maslahatchining familiyasi 1 Mehnat- muhofazasi qismi 2 3 Izo’: Bitiruv malakaviy ishining rahbarining taklifiga binoan, mutaxassis chiqaruvchi kafedra loyihaga rahbarlik qilishga ajratilgan vaqt limiti hisobidan loyihaning ayrim bo’limlari bo’yicha maslahatchilarni taklif etishi mumkin. 6. Topshiriq berilgan sana__________________________________________ 7. Tugallangan bitiruv malakaviy ishini topshirish sanasi ___________________ Bitiruv malakaviy ishi rahbari B Qodirov ________________ imzo Topshiriq bajarish uchun qabul qilindi J Goziev ________________ imzo Kafedra mudiri dots. K.Abdullaev _______________ imzo 4 Mundarija O’quv jarayonini yangi pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etish 1.1. Metal kesuvchi dastgoxlar”fanining axamiyati.............................................7 1.2. Bitiruv malaka ishini asoslash…...................................................………8 1.3 O’qitish metodlarini zamonaviy usullari taxlili..................................... 9 Interfaol metodlardan foydalanib–«Tokarlik vint qirqish va tokarlik revolver dastgoxlari mavzusini o’qtish metodikasini ishlab chiqish 2.1 Tokarlik vint qirqish va tokarlik revolver dastgoxlari » mavzusini nazariy asoslari……………………………………………………………………………17 2.2 «Tokarlik vint qirqish va tokarlik revolver dastgoxlari » mavzusini ng materiallarini bildirishning metodik usullari ...........................................24. 2.3Tokarlik vint qirqish va tokarlik revolьver dastgoxlari mavzusi uchun metodik ishlanma .........................................................................................................33 Xulosa .........................................................................................................................36 Foydalanilgan adabiyotlar ruyxati…………………………………......................37 Ilova .............................................................................................................................38 5 Kirish O’zbekiston Respublikasi inson xuquqlari va erkinliklariga rioya etilishini, jamiyatning ma`naviy yangilanishini, ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirishni, jaxon xamjamiyatiga qo’shilishini ta`minlaydigan demokratik xuquqiy davlat va ochiq fuqarolik jamiyati qurmoqda. Inson, uning xar tomonlama kamol topishi va farovonligi, shaxs manfaatlarini ruyobga chiqarishni sharoitlarini va ta`sirchan mexanizmlarini yaratish, eskirgan tafakkur va ijtimoiy xulq atvorning andozalarini o’zgartirish respublikamizda amalga oshirilayotgan isloxotlarning asosiy maqsadi va xarakatlantiruvchi kuchidir. Xalqning boy itelektual merosi va umumbashariy qadriyatlar asosida zamonaviy madaniyat, iqtisodiyot, fan, texnika va psixologiyalarning yutuqlari asosida kadrlar tayyorlashning mukammal tizimini shakllantirish O’zbekiston Respublikasi taraqqiyotining muxim shartidir. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi», «Ta`lim to’g’risida» gi O’zbekiston Respublikasi qonuning qoidalariga muvofiq xolda tayyorlangan bo’lib, milliy tajribaning taxlili va ta`lim tizimidagi jaxon miqyosidagi yutuqlar asosida tayyorlangan xamda yuksak umumiy va kasb-xunar madaniyatiga, ijodiy va ijtimoiy faollikka, ijtimoiy-siyosiy xayotga mustaqil ravishda mo’ljalni to’g’ri ola bilish maxoratiga ega bo’lgan, istiqbol vazifalarini ilgari surish va xal etishga qodir kadrlarning yangi avlodini shakllantirishga yo’naltirilgan. Dastur kadrlar tayyorlash milliy modelini ruyobga chiqarishni xar tomonlama kamol topgan jamiyatga turmushga moslashgan ta`lim va kasb-xunar dasturlarini ongli ravishda tanlash va keyinchalik puxta o’zlashtirish uchun ijtimoiy-siyosiy, xuquqiy, psixologik- pedagogik va boshqa tarzdagi sharoitlarni yaratishn, jamiyat, davlat va oila oldida o’z javobgarligini xis etadigan fuqarolarni tarbiyalashni nazarda tutadi. Bunday kadrlar Oliy ta`lim tizimini ikki bosqichida-bakalavriatura va magistraturada tayyorlanadi. Bakalavriat dasturi tugagandan so’ng bitiruvchilar Davlat attestatsiyasi yakuniga binoan kasb bo’yicha «bakalavr» darajasi beriladi. Buning uchun talabalar o’qish davrini yakunida «Bitiruv malaka ishi» bajaradilar. Malakaviy ishi mavzusining dolzarbligi. Mamlakatimizda sog’lom va barkamol avlodni tarbiyalash, yoshlarning o’z ijodiy va intellektual salohiyatini ro’yobga chiqarishi, mamlakatimiz yoshlarini XXI – asr talablariga to’liq javob beradigan har tomonlama rivojlangan shaxslar etib voyaga yetkazish uchun zarur shart – sharoitlar va imkoniyatlarni yaratish bo’yicha keng islohotlar amalga oshirilmoqda. Muhandis – pedagoglarning malakasini baholashda institutni bitirishdagi so’nggi bosqich, ya`ni bitiruv malakaviy ishini bajarish muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun KXKlarda Metall kesuvchi dastgohlar “Tokarlik vint qirqish dastgoxlari va revolver tokarlik dastgoxlari” mavzusini interfaol usulda o’qitishda talabalar faolligini oshirish yullari mavzusini dolzarb masalalardan biridir. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi. KXKlarda Metall kesuvchi dastgoxlar fanidan “Tokarlik vint qirqish dastgoxlari va revolver tokarlik dastgoxlari” mavzusini interfaol usulda o’qitishda talabalar faolligini oshirish yullari Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi. KXKlarda Metallar texnologiyasi fanidan “Plastik massalar va rezina” mavzusini interfaol usulda o’qitishda talabalar faolligini oshirishdan iboratdir. 6 Amaliy ahamiyati. KXKlarda Metall kesuvchi dastgohlar “Tokarlik vint qirqish dastgoxlari va revolver tokarlik dastgoxlari”mustaqil fikrlash qobiliyati oshadi, polimerlarni olish usullari ,tuzilishi, ishlatish soxalari,vazifasi haqida to’liq tasavvurga ega bo’ladilar. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi, kirish, umumiy qism, texnologik qism, metodik qism, malakaviy ishning samaradorligi, hayot faoliyati havfsizligi, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yhatidan iborat. 7 1.1. Metal kesuvchi dastgoxlar”fanining axamiyati Mazkur “Metall kesuvchi dastgohlar” fani 5520600 “Mashinasozlik texnologiyasi, mashinasozlik ishlab chiqarish jihozlari va ularni avtomatlashtirish “ta’lim yo’nalishining 3520605 Metall kesuvchi dastgohlar mutaxassiligi maxsus fanlaar blokiga kiritilgan. “Metall kesuvchi dastgohlar” faniga ajratilgan dars soatlari miqdori 80 soatdan iborat bo’lib, 20 soat nazariy, 44 soat amaliy mashg’ulotlar va 16 soat labaratoriya ishlariga ajratilgan. «Metall kesuvchi dastgohlar» mutaxassisligining o’quv rejasiga kiritilgan metall kesuvchi dastgohlar fanining asosiy maqsadi, o’quvchilarda Davlat ta’lim standartida belgilangan, quyidagi bilim, ko’nikma va malakalarni shakllantirishdan iborat: Metall kesuchi dastgohlar to’g’risida umumiy tushunchalarni bilish; Metall kesuchi dastgohlardagi mavjud harakatlarni bilish; Dastgohlar kinematikasini va ular elementlarining shartli belgilarini bilish; Dastgohlar kinematik zanjirlarini uzatish nisbatlarini aniqlay olish; Dastgohlar mexanizmlarining aylanish chastotasi va burovchi momentlarini hisoblash; Dastgohlarda shpindelning aylanish tezliklari sonlari va surish qatorlarini aniqlash; Dastgohlarning turdosh detallari va mexanizmlarini bilish; Dastgohlarning elektr jihozlari va qurilmalarini bilish; Dastgohlarning gidravlik qurilmalarini bilish; Dastgohlarni avtomatik boshqarish elementlarini bilish Tokarlik vintqirqish dastgohlarining vazifasi, tuzilishi va ularda ishlatiladigan moslamalarni bilish; Tokarlik vintqirqish dastgohlarni sozlash; Metall kesuvchi dastgohlarning vazifasi, tuzilishi va ularda ishlatiladigan moslamalarni bilish va ularni sozlash; Agregat dastgohlar, avtomatik tizimlarning vazifasi, tuzilishi va ularda ishlatiladigan moslamalarni bilish va ularni sozlash; Raqamli dasturli boshqariladigan (RDB) dastgohlarning vazifasi, tuzilishi va ularda ishlatiladigan moslamalarni bilish va ularni sozlash; Dastgohlarni fundamentga o’rnatish, mahkamlash, sinovdan o’tkazish va ularning aniqligini tekshirish. O’quvchilar fanni o’zlashtirishlarida matematika, fizika, kimyo, texnikaviy chizmachilik va texnik mexanika fanlaridan olingan bilimlariga asoslangan bo’lib, «Materiallarga ishlov berish texnologiyasi asoslari», «Mashinasozlik texnologiyasi», «Metallar kesuvchi dastgohlar», «Tokarlik dastgohlarida metallarga ishlov berish texnologiyasi», «Frezerlash va parmalash dastgohlarida metallarga ishlov berish texnologiyasi», «Raqamli - dasturli boshqariladigan dastgohlarda metallarga ishlov berish texnologiyasi» kabi mutaxassislik fanlarini o’zlashtirishda hamda ishlab chiqarish texnologik amaliyotlariga asos bo’ladi. Ushbu fanni o’qitishda an’anaviy dars berish usullari bilan bir qatorda noan’anaviy, o’quvchilar faolligini oshiradigan uslublar, zamonaviy ta’lim texnologiyalaridan foydalanib nazariy va amaliy mashg’ulotlar o’tkazish tavsiya etiladi. 8 O’quvchilarning nazariy bilimlari reyting tizimi yordamida, baholashning turli usullarini qo’llagan holda baholanadi. O’quvchilarning kasbiy ko’nikmalari esa o’quv xonasi, laboratoriya va ustaxonalarda bajariladigan amaliy topshiriqlarni kuzatish va ular bo’yicha yozilgan hisobotlar va qilingan taqdimotlar asosida baholanadi. Fanning o’qtishda kamida bakalavr darajasiga ega bo’lgan, mazkur fan bo’yicha yetarli darajadagi bilim, ko’nikma va malakaga ega bo’lgan va fanni o’qitish metodikasini puxta egallagan bo’lishi kerak. 1.2. Bitiruv malaka ishini asoslash Xozirgi kunda kasb-hunar kollejlarida talbalarga dars mashg’ulotlarni o’tkazish uchun o’quv qurollari va kasbiy fanlardan adabiyotlar ta’minoti talab darajasida emas. SHuning uchun kasb-hunar kollejlarida yaratilayotgan adabiyotlarning yangi avlodi, kasb- hunar kollejlarini ta’lim standartlari talablariga to’la javob berishi lozim bo’lgan adabiyotlar yaratish kerak. O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim tug’risidagi» qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» da belgilangan vazifalarni amalga oshirishda muhandis-pedagoglarning oldiga ko’yilayotgan vazifalar hamda ularni bajarishda katta muhim rol o’ynaydi. Bundan tashqari respublikamizda amalga oshirilayotgan «Ta’lim islohotlari» ni aks ettirish lozim, yaratilayotgan adabiyotlar va o’quv qo’llanmalari nafaqat talabalar auditoriyasi uchun, balki, o’qituvchilar uchun ham mo’ljallangan bo’lishi lozim, ya’ni o’qituvchilar uchun mavzularni va mashg’ulotlarni o’tishda lozim bo’lgan ilg’or uslubiy ko’rsatmalar ham keltirilgan bo’lishi kerak. «Metallarga ishlov berish»mutaxasissligi kasbi bo’yicha «Mashinasozlik texnologiyasi, mashinasozlik ishlab chiqarishi va ularni avtomatlashtirish» ta’lim yo’nalishining «Materialshunoslik» fani kasbiy fanlardan biri hisoblanib, kasbiy ko’nikmalar va bilimlarni shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Hozirgi kunda o’zbek tilida «Metalshunoslik» fani bo’yicha I Nosir qo’l ostida “Materialshunoslik”,I Usmonov tomonidan “Metal kesish nazariyasi”,G Mirboboev”Konstruktsion materiallar texnologiyasi”darsliklari mavjud bo’lib, bu adabiyotda asosan metallar ishlab chiqarish,ularni kesib ishlash va termik ishlav berish xakida bayon etilgan. Bundan tashqari bu adabiyotlar KXK o’quvchilari uchun yozilmagan va plastik massalar va rezina mavzusi qisqa bayon etilgan. Kasb-hunar kollejlari o’quvchilari uchun xam tayyorlangan polimerlarga oid darsliklar talab darajasida deb bo’lmaydi. Kasb-hunar kollejlaridagi bu muammolarni yechish maqsadida tayanch oliy o’quv yurtlari qoshida o’qituvchilarni malakasini oshirish kurslari va bo’limlari lar xam tashkil etildi. Bunday bo’limlarni tashkil etish kadrlar tayyorlash Milliy dasturini sifat bosqichini vazifalarini amalga oshirishga qaratilgan muhim qadamlardan biridir. Kasb-hunar kollejlarining pedagoglari ta’lim standartlari, o’quv rejalari va fanning namunaviy dasturi asosida fanning har bir mavzusiga bag’ishlangan dars mashg’ulotlarini aniq maqsadlar asosida rejalash malakasiga ega bo’lishi lozim. Har bir fanni namunaviy va ishchi dasturlari asosida har bir mavzuga bag’ishlangan dars mashg’ulotlarini olib borish jarayonini loyihalamasdan ta’lim jarayonini sifatini oshirishni tasavvur qilish mushkul. Dars jarayonini loyihalash, ya’ni soddaroq qilib aytganda rejalashtirish, bu mavjud adabiyotlar, ilmiy texnik jurnallar va axborotlarda mavzuniolib borishning, o’quv jihozlari, 9 o’qitish vositalari, ko’rgazmali qurollar yordamida o’quv va ta’lim maqsadlariga erishishni eng samarali yo’llaridan biridir. KXKlarda Metall kesuvchi dastgohlar “Tokarlik vint qirqish dastgoxlari va revolver tokarlik dastgoxlari”bag’ishlangan ko’plab anjumanlar, o’quv kurslari tashkil etilib, ushbu anjumanlar materiallari asosida uslubiy ko’rsatmalar ishlab chiqilmoqda va ta’lim jarayonida keng ko’lamda foydalanilmoqda. Jumladan materialshunoslik fanlaridan ma’ruzalar matni, o’quv qo’llanmalar va adabiyotlarni yaratish bo’yicha uslubiy ko’rsatma va qo’llanmalar ishlab chiqildi. Biroq bunday qo’llanma va ko’rsatmalarda nometall materiallarni o’ziga xos tomonlari yetarli darajada ochib berilmagan va hisobga olinmagan. Bitiruv malaka ishining asosiy maqsadi KXKlarda Metallar texnologiyasi fanidan “KXKlarda Metall kesuvchi dastgohlar “Tokarlik vint qirqish dastgoxlari va revolver tokarlik dastgoxlari”” mavzusini interfaol usulda o’qitishda talabalar faolligini oshirish mavzusi bo’lib, yuqorida keltirilgan vazifalarni bajarishda bir kichik qadam bo’lib hisoblanadi deb o’ylaymiz. KXKlarda Metall kesuvchi dastgohlar “Tokarlik vint qirqish dastgoxlari va revolver tokarlik dastgoxlari”mavzusini interfaol usulda o’qitishda talabalar faolligini oshirish» mavzusi « Materialshunoslik» faniga tegishlidir. Bu fan metallarga ishlov berish dastgoxlarini o’rganuvchi kichik mutaxasisslar tayyorlashda asosiy kasbiy fanlardan biri bo’lib hisoblanadi. Ushbu fanni o’qish jarayonida o’quvchilar plastik massalar va rezina materiallarini turlari,ulardan maxsulot ishlab chiqarish,metallar o’rnini bosuvchi turlarini bilishi va ishlatish asosida ishlab chiqish bo’yicha bilim va ko’nikmalarni egallaydilar. Mavzuning asosiy maqsadi « KXKlarda Metall kesuvchi dastgohlar “Tokarlik vint qirqish dastgoxlari va revolver tokarlik dastgoxlari”» mavzusi yuqorida keltirilgan vazifalarni bajarishda bir kichik qadam bo’lib hisoblanadi deb o’ylaymiz. SHuning uchun Respublikamizda “CHust Plast”,UzCHasis,Andijon o’tirgichlar korxonasi va boshqalarni keltirish mumkin. 1.3 «Tokarlik vint qirqish va tokarlik revolver dastgoxlari » mavzusini ng materiallarini bildirishning metodik usullari Tanqidiy fikrlashning faol metodlarini ishlab chiqishda quyidagi asoslardan kelib chiqadilar: Fikrlash-o’qish, yozish, so’zlash va eshitishga o’xshash jarayon. U faol, muvofiqlashtiruvchi shunday jarayonki, o’zida biror haqiqat to’g’risidagi fikrlarni qamrab oladi. Bu tadqiqotlarlarning asosiy natijalari: 1. Samarali va muttasil o’rganish asosida o’quvchilarning axborotlarni o’zlashtirish, sintezlash va ularni to’la egallash faolligi yotadi. O’rganish jarayoni fikrlash faoliyatini rivojlantirishning turli tuman strategiyalaridan foydalangindangina muvaffaqiyatliroq bo’ladi. Bunday strategiya o’rganish jarayonini yanada onglilashtiradi. 1.O’rganish va tanqidiy fikrlash o’quvchilarning aniq vazifalarga nisbatan yangi bilimlarni qo’llash imkoniyatlariga ega bo’lgan taqdirda rivojlanadi (Resnik,1987). 2.O’rganish o’quvchilarning oldingi bilimlari, tajribalariga tayangandagina mustahkamlanadi. Bular o’quvchilarning bilgan bilimlarini yangi axborotlar bilan bog’lish imkoniyatini beradi (Ros,1990). 10 3.Tanqidiy fikrlash va o’rganish g’oya va tajribalarning turli-tumanligini pedagoglar tushingan va qadrlagan vaqtidagina amalga oshadi. Tanqidiy fikrlash «yakkayu yagona to’g’ri javob»ni qabul qiladigan mentalitet jarayonida yuz bermaydi. Tanqidiy fikrlashning rivojlanish muhitini yaratish. Tanqidiy fikrlashning rivojlantirish oson ish emas. Bu muayyan yosh davrida tugallangan va esdan chiqarilgan vazifa ham emas. SHu bilan birga tanqidiy fikrlashga olib boradigan tugallangan yo’l ham yo’q. Lekin tanqidiy fikrlovchilarning shakllanishiga yordam beruvchi muayyan o’quv sharoitlari to’plami mavjud. Uning uchun: Tanqidiy fikrlash tajribisini egallash uchun vaqt va imkoniyat berish. - o’quvchilarga fikr yuritish uchun imkoniyat berish; - turli-tuman g’oya va fikrlarni qabul qilish; - o’quvchilarning o’quv jarayonidagi faolligini ta’minlash; - o’quvchilarning kalgiga qolmaslikka ishontirish kerak; - har bir o’quvchining tinqidiy fikr yuritishga qodir ekanligiga o’zlarida ishonch hissini o’yg’otish - tanqidiy fikrlashning yuzaga kelishini qadrlash lozim. SHu munosabat bilan o’quvchilar: - o’ziga ishonch orttirish va o’z fikri hamda g’oyalarining qadrini tushunish; - o’quv jarayonida faol ishtirok etish; - turlicha fikrlarni e’tibor bilan tinglash; - o’z hukmlarini shakllantirishga hamda undan qaytishga tayyor turishi lozim. Vaqt. Tanqidiy fikrlash vaqt talab qiladi. Pirson, Xansen, Gordonlar ta’kidlashdiki, o’z fikrlarini ijod qilish go’yo avvalgi g’oya, tasavvur, uchrashuvlar va tajribalarni arxeologik jihatidan tadqiq qilishga olib keladi. SHuning uchun ham: - fikrlarni o’z so’zlari bilan ifodalash; - o’zaro tanqidiy fikrlar almashish; - o’z g’oyalarini ifodalay olish va konstruktiv takliflarga javob ola bilish; - fikrlarni muayyan g’oyalar qiyofasida, muhitda amalga oshira olish va o’z g’oyalarini to’la va aniq ifodalay olish. Izn. Tanqidiy fikrlashda erkinlik bo’lishi uchun o’quvchilar ma’qul va noma’qul narsalarni aytish, ular haqida fikrlash, ijod qilish uchun ruxsat olishlari lozim. O’quvchilar yo’l qo’yilgan holatlarni anglab olishgach, tanqiday tahlil qilishga faol kirishadilar. Tanqidiy tahlilga izn olish onglilik tamoyiliga asoslanadi. Bundan tahlil va haddan oshish orasidagi farq aniqlab berilishi lozim. Tanqidiy fikrlashga izn fikrlash uchun chinakam maqsad bo’lgan do’stona hamda samarali sharoitda beriladi. Rang-barnglik. O’quvchilarning fikrlash jarayonida turli fikrlar va g’oyalar paydo bo’ladi. Rang-barang fikr va g’oyalar yakkayu-yagona javob mavjudligi haqidagi tasavvur bartaraf qilingan chog’dagina yuzaga keladi. Fikrlarni ifoda qilish chegaralanganda o’quvchilarning fikrlashiga chek qo’yiladi. Faqat birgina javob mavjud bo’lgan taqdirda xilma-xil vosita va jarayonlardan foydalanish joizki, uning yordamida o’quvchilar ana shu javobni topa olsin. Faollik. Tanqidiy fikrlash o’quvchilarning faolligi bilan bevosita bog’langan. Odatda, o’quvchilar sustkash tinglovchilar bo’lishadi, chunki ularda o’qitavchi bilimli yoki matnda uning bu bilimlari aks etgan, shu tufayli ularning bilimlari o’qituvchi mas’ul 11 degan ishonch shakllanib qolgan. O’quv jarayonidagi o’quvchilarning faol ishtiroki va o’qishlariga o’zlarining mas’ul ekanligiga tayyorligi tanqidiy fikrlashda kutilgan natijalarni beradi. O’quvchilarning fikr yuritishga, o’z g’oyalari va fikrlari bilan o’zaro o’rtoqlashishga da’vat etish kabi pedpgogik yondashuv ularning faolligini o’stiradi. Mixail CHikjent ta’kidlaydiki, o’quvchilar o’sha murakkab darajadagi o’quv jarayonida faol ishtirok etishsa, bilish jarayonida qatnashganligidan katta bahra oladilar va o’zlarida chuqur qoniqish hissini sezadilar. Tavvalkalchilik. Erkin fikrlilik tavakkalchilikka asaoslanadi. Uning bilim faoliyatida qo’rqmay tavakkal qiluvchi insonlarni rag’batlantirib turish jiozdir. Fikrlash jarayonida «ahmoqona g’oyalar» aql bilan tuzilmagan birikma va tushunchalar ilgari surilgan holatlar ham bo’lishi mumkin. O’qituvchi buni o’quv jarayonining tabiiy holati sifatida o’quvchilarga tushintirishi lozim. O’quvchilarning tavakkaldan holi bo’lgan, ya’ni g’oyalar qadrlangan, o’quvchilarning fikrlash faoliyatida faol ishtirokini yuqori motivatsiyalash imkoni bo’lgan muhitda o’ylash lozimligiga ishonch hosil qilishi zarur. Qadrlash. Tanqidiy fikrlashning omillaridan biri o’quvchilarning fikrlash jarayonini qadrlashdir. Tashkil etilgan fikrlash jarayonida o’quvchilar o’z g’oyalari, tasavvurlarining o’qituvchi tomonidan qadrlanayotganini tushungan holda chuqur mas’uliyat va e’tibor yarasha javob qaytaradilar. O’quvchilarning o’z fikrlash jarayonini qadrlash namoyish qilishga harakat qiladilar, unga va oqibatlariga nisbatan jiddiy munosabatda bo’la boshlaydilar. Qimmatlilik. Fikrlash jarayonini tashkil etish davomida o’quvchi ularning fikrlari, o’z tanqidiy tahlili natijalari qimmatli ekanligini ularning ongiga singdirish zarur. O’qituvchi o’quvchilardan muayyan materialni shunchaki qayta ishlashni talab qilganda tayyor qoliplardan, andozalardan holi bo’lishi lozim. Bu esa o’quvchilarda o’zgalar g’oyalarini mexanik tarzda qayta ishlab chiqish eng muhim va qimmatli ekanligiga ishonch hosil qilishga olib keladi. Aslida o’quvchilarga o’z fikri, o’ziga taalluqli bo’lgan g’oya va tasavvurlar qimmatli ekanligini ko’rsata olishi zarur. O’quvchilarning o’zlari ham o’z fikrlarining qimmatbaho ekanligiga ishonch hosil qila olishlari zarur. Ular o’z fikrining tushuncha va masalani muhokama qilish jarayonida o’ta muhim, shuningdek, katta hissa bo’lib hisoblanishini tan olishlari kerak. O’zaro fikr olishuv. Fikrlash jarayoni o’quvchilarning o’zaro fikr olishuvini ko’zda tutadi. O’quvchilarning o’zaro fikr olishishi ularning bir-biridan o’rganishdagi o’rtoqchiligiga asos soladi. O’quvchilardan fikrlovchi sifatida o’zlarida bo’lgan yirik fikr va oddiy xatoga bo’lgan qobiliyatlarini boshqalarga ochib berish talab etiladi. O’zaro fikr olishishda o’quvchilardan diqqat bilan tinglash,. O’zining qarashlar tizimini so’zlovchiga zo’rlab o’tkazish va boshqa so’zlovchilarni tuzatib turishdan o’zini tiyib turishi ham talab etiladi. Bunga javoban o’quvchilar boshqalarning yalpi fikrlaridan foydalanish imkoniyatiga ega bo’ladi. Keng doiradagi munozalar oqibatida o’laroq o’quvchilar o’zlariga tegishli bo’lgan g’oyalarni tahlil qilish va uni aniqlashga tajribalarida yaratgan g’oyalari tizimiga tirkab boradi. Fikrlash jarayonini tashkil etishda uni o’tkazishning bir necha modellari mavjud. Ular: - o’ziga ishonch hosil qilish; - ishda faol ishtirok etish; 12 - o’rtoqlar va o’qituvchi bilan fikr olishish; - o’zgalar fikrini tinglay olish. Tanqidiy fikrlashni ta’minlovchi savollar. Tanqidiy fikrlash jarayonida axborotni tahlil qilish va izohlash,. g’oyalarini tahlil qilish, o’rganilayotgan hikoyalarni o’z taxminiy rejalari bilan qayta tuzib chiqishga qaratilgan savollardan foydalaniladi. Qo’llanmada tahlil qilinayotgan bu masalalar Senders ifodalari va Blum tizimli savollaridan olinadi. Bu savollar turli sathdagi qiyinchilikda fikrlashning turli ko’rinishlarini ta’minlashda vosita bo’lib xizmat qiladi. Eslab qolishga xizmat qiladigan savollar yoki formal sathdagi savollar quyi sathdagi savollar taalluqlidir. Baholash yoki hukm chiqarish beriladigan savollar fikrlashni ta’minlaydigan ikkinchi sathdagi savollar sifatida qaraladi. Formal sath savollari faktologik axborotlar maqsadida beriladi. Ularning faqat mexanik eslashni va o’quvchilarda yaxshi javob berish uchun qisqa muddatda ma’lum predmetlar bo’yicha bilim qismlari (fragment)ning talab qiladi. Axborotlarni bir shakldan ikkinchi shaklga ko’chirish o’quvchilardan uni ko’chim(tranformatsiya) qilish talab qilinadi. Ko’chirish savollari o’quvchilarga o’rganayotgan, tavsiflangan va ko’rgan vaziyatlari, sahnalari va voqealarini o’zlari namoyish eta olishlari uchun beriladi. Ko’chirish savollari o’quvchilarni axborotlarni qayta ishlash yoki boshqa shakllarga ko’chim qilishga ilhomlantiradi. O’quvchilarga sezish, ko’rish(sensor) tajribasini yaratish,. SHundan so’ng esa boshqalar o’z ko’rganlarini yetkazish uchun uni e’lon qilish zarur. Bu fikrlashga tortishning faol ijodiy jarayonidir. Talablarga g’oyalar, faktlar,. qaydlar va qadriyatlar orasidagi bog’lanishlarni ochish uchun izohlashga qaratilgan savollar beriladi. Sendrs izohlashga qaratilgan savollarga nisbatan yuqori darajadagi fikrlashni talab qiladigan tayanch savollar deb qaraydi, boshqalari esa (Vogn va Estes) tushunishning o’zgina izohlashdir, deb hisoblaydilar. Tadbiq qilishga qaratilgan savollar o’qish(talaffuz) jarayoni yoki o’rganish tajribasida uchraydigan mantiq muammolarini yechish va chuqur o’rganish uchun imkoniyat beradi. Tahlil etishga qaratilgan savollar yangicha fikrlash asosida ijodiy muammolarini hal qilishga da’vat etadi. Sintez savollari o’quvchilarga o’zining barcha bilim va tajribalarini muammoning ijodiy yechilishida foydalanishga imkon beradi. Sintez savollari muqobil stsenariylar yaratishni ham taqozo qilishi mumkin. Baholash savollari yaxshi va yomon, adolatli va adolatsizlik to’g’risida hukm chiqarish uchun beriladi. Tanqidiy fikrlashni rivojlantirish mualliflari fikrlash jarayonini tashkil etishda idrok qilishning 4 tipini farqlaydilar: Yaxlitligicha idrok etish. Mavzu yoki fan to’g’risidagi umumiy bilim beradigan idrokning shaklidir. Izohli idrok etish. Bu Blum izohlari darajasiga aylandir. Idrokning bu tipida o’quvchi g’oya va hodisalirning o’zaro aloqalarini yoritadi, uning mohiyatini muhokama qiladi, fanning turli sohalariga oid g’oya va axborotlarni hatto tashqi jihatdan bog’liq hodisalarni birlashtiradi. SHaxsiy idrok etish. O’quvchilarning o’zlarida avvaldan mavjud bo’lgan shaxsiy tajriba va bilimlar tuzilmasini yangi bilimlar bilan bog’lab tushunish jarayoni aks ettiradi. 13 Tanqidiy idrok etish. Mazmunni bir tomonga qo’yib,, uni tahlil qilish, uning nisbiy qimmatini, to’g’riligini, foydaliligini va o’quvchilarning bilish, tushunishi va qabul qilishi doirasida uning ahamiyatini baholashdir. SHunday qilib, axborotlarni chorlash, o’ylab ko’rish va fikrlash metodikalaridan foydalanish quyidagi muhim vazifalarni uchish imkoniyatini beradi: - o’quvchilarga maqsadlarini anglab olishga yordam beradi; - mashg’ulotlarda faolligini ta’minlaydi; - samarali munozaraga chorlaydi; - o’quvchilarning o’zlari savollar tuzishi va uni savol tarzida bera olishi uchun yordam beradi; - o’quvchilarga o’z shahsiy bilimlarini ifoda qilishga yordam beradi; - o’quvchilarning shaxsiy bilimlarini ifoda motivatsiyasini qo’llab-quvatlaydi; - har qanday fikrlarga bo’lgan hurmat kayfiyatini yaratadi; - o’quvchilarda personajlarga bo’ladigan iztirobini o’stirishga yordam beradi; - o’quvchilar qadrlanadigan fikrlashga sharoit yaratadi;O’zgarishlar sodir bo’lishiga sabab sifatida xizmat qiladi; - o’quvchilarning tanqidiy jalb qilinishiga birqator umidlar bildiriladi. Kubiklar. Kubiklar-bu dars o’qitish metodikasi bo’lib, u o’zgaruvchan prespektivlar mavzuni o’rganishni osonlashtiradi. Har tomonidan to’rt o’quvchilar berilgan kubiklardan foydalaniladi, kubikni biror bir quticha olib yoniga qog’ozlar yopishtirish bilan yasash mumkin, tomonlari 15-20 santimetr bo’lgani yaxshi, kubikning oltita tomoniga quyidagi ko’rsatmalarni yozadilar: buni tasvirlab bering, buni tushuntirib bering, o’qituvchilar o’quvchilarni kubik tuzish joriyligidan boshlab borib belgilangan mavzu bo’yicha erkin yozma ishga(2-4 minut) ularga qisqa vaqt beradilar,bu jarayon shunday olib boriladi. Birinchidan, mavzu beriladi, shunday keyin o’quvchilarga mavzu haqida o’ylab ko’rish, chiqib uni qanday ko’rayotgan bo’lsa shunday tasvirlash so’raladi: rangi, shakli, belgilari va shu kabilar. SHunday ko’rsatmalar bilan yo’naltirilgan o’quvchilar belgilangan vaqt davomida, ma’lum mavzu bo’yicha erkin fikrlab, yozib boradilar. Bu jarayon kubikning oltita tomonida ko’rsatilganidek davom etadi. Kubikning oltita tomoni uchun ko’rsatilganidek davom etadi. Kubikning oltita tomoni uchun ko’rsatkichlari quyidagicha: tasvirlang, predmetga diqqat bilan qarang (faqat o’z hatingizda bo’lishi mumkin) va nimani ko’rsatayotginini chizmani tasvirlab bering. Rangi, shakli, hajmi. Buni taqqoslang, bu nimaga o’xshaydi? U nimadan farqlanadi. Sabablarini tushintirib bering u sizni nimalar haqida o’ylashga majbur etmoqda? Bular o’xshash yoki turli narsalar bo’lishi mumkin: buyumlar, odamlar, joylar. Siz faqatgina o’z hayotingizda erkinlik bering u sizni nimalar haqida o’ylashga majbur etmoqda? Bular o’xshash yoki turli narsalar bo’lishi mumkin: buyumlar, odamlar, joylar. Siz faqatgina o’z hayotingizda erkinlik bering va bu predmet sizga nimaning aytishini tassavvur eting. 14 Buni tahlil qiling. Aytingchi uni qanday yasadinglar (sizga buni bilish shart emas, buni o’ylab toping). Buni qo’llang. Aytingchi, siz u bilan nima qila olasiz. Undan qanday foydalanish mumkin. Buning uchun sabablarini asoslab bering. Ishonchli dalillar topishga harakat qiling har qanday asos kubikning uch tomonini tiplaydilar va ular bo’yicha o’z fikrlarini aytadi. O’z sherigicha nima yozganini o’qib beradi. SHunday qilib, tanqidiy fikrlash berilgandan ham rivojlangan orasidagi farqlarni g’oyalarni ishlab chiqish sifatida qaraladi. Bular mavzuda g’oyalar orasidagi farqlarini topishdan iborat. Tanqidiy fikrlashni rivojlantirishga amalda savollar yordamida erishish mumkin: - tahmin qilishga savol; - sintez qilishga savol; - sharhlashga savol; - qo’llashga savol. Yuzaga keltirish, anglab yetish, fikrlash pedagogik strategiyalar quyidagilar hisoblanadi: «Kubik», «Klasterlarga ajratishga». «Sinkveyn», «Aqliy xujum» tuzish. Klasterlarga ajratish. Bu pedagogik strategiya bo’lib, o’quvchilarning u yoki bu mavzu bo’yicha erkin va bemalol o’ylashga yordam beradi. U faqat g’oyalar orasidagi bog’lanishlarni fikrlashni ta’minlash imkoniyatini beradigan tuzilmani aniqlab olishini talab qiladi. U fikrlashning oddiy shakli emas, balki miya faoliyati bilan miya bog’lanadi. Klasterlarga bo’lishda axborotlarni chorlash bosgichida ham, fikrlash bosqichida ham foydalaniladi. U muayyan mavzu sinchiklab o’rganilguncha fikrlash faoliyatini ta’minlashda foydalanilishi mumkin. Klasterga bo’lish o’quvchilarning tasavvurlarini yangi bog’lanishlari yoki ularning grafik ifodalari ko’rinishlarini ta’minlovchi sifatida ham o’tganliklarini yakunlash vositasi sifatida qo’llanishi mumkin. Bu o’z bilimlariga, muayyan mavzu to’qrisida tasavvurga va uni tushinishga yo’l ochadigan nazaridagi strategiyadir. Klasteralrga bo’lish quyidagi usullarda amalga oshiriladi: 1. Hushingizga kelgan barcha fikrlarni yozib olish. Bu fikrlarni muhokama qilmang, shunchaki yozib olavering. 2. Xatni (matnni) kechiktiradigan imlo va boshqa omillarga ham parvo qilmang. 3. Sizga berilgan vaqt nihoyasiga yetmagunga qadar yozishdan to’xtamang. Miyagingizga fikr kelishi to’xtab qolsa, toki yangi fikrlar kelgunga qadar qog’ozda nimanidir chizib o’tiring. 4. Imkoni boricha, bog’lanish mumkin bo’lgan g’oyalarni tizib chiqing, g’oyalaning oqimi sifatida va ular orasidagi aloqalarni chegaralab qo’ymang. Klasterlarga ajratish, Stil va Stilning ta’biricha, bu juda moslashuvchan strategiyadir. Uni individual tarzda xam guruhda ham qo’llash mumkin. Guruh faoliyatida u guruh g’oyalarini tirgovichi sifatida xizmat qiladi. Bu esa o’quvchilarni har bir amalda bo’lgan bog’lanishlarga, aloqalarga yaqinlashtiradi. 15 Sinkveyn. Axborotlarni qisqacha bayon qilish, murakkab g’oyalarni, sezgilarni, tasavvurlarini bir necha so’zlar vositasida bayon qilish imkoniyati muhim malakadir. Bu boy tushunchalar zahirasi asosidagi o’ylangan refleksiyani talab qiladi. Sinkveyn bu she’r bo’lib, u biror voqea munosabati bilan yoziladigan yoki refleksiya qilinadigan qisqa ifodalarda axborot va materiallarning sintezlanishi talab etadi. Sinkveyn so’zi frantsuzcha bo’lib, besh degan tarjimani beradi. Demak, sinkveyn besh qatordan iborat she’rdir. 1. Birinchi qatorda bir so’z bilan mavzu tavsif qilinadi (odatda ot turkumidagi oid so’z bilan). 2. Ikkinchi qatorda mavzu ikki so’z bilan tavsif qilinadi (sifat turkumiga oid ikki so’z bilan). 3. Uchinchi qatorda ushbu mavzu bo’yicha xatti-harakatlar uch so’z bilan tavsif etiladi. 4. To’rtinchi qatorda mavzuga aloqadorlikni ko’rsatuvchi to’rt so’zdan iborat gap (ibora) yoziladi. 5. Beshinchi qatorda mavzu mohiyatini takrorlovchi bir so’zdan iborat sinonimidir. Amaliyot sinkveyn: murakkab axborotni sintezlash quroli; o’quvchilar tushunchalar zahirasini baholash vositasi; ijodiy ifodalilik vositasi sifatida juda foydalidir. Sinkveyn tushunchalar va axborotlarni refleksiyalash, sintezlash va umumlashtirishda tezkor, ayni zamonda qudratli qurol Biz ko’rib chiqqan xilma-xil o’qitish metodlarinig imkonityalari ulrning hammasini real o’quv jarayonida biriktirishning zarurligi haqidagi xulosaga ham olib keladi. Bu yerda shuni ham nazarda tutish kerakki, metodlarning xilma-xilligi bilimlarni o’zlashtirish va tinglashni ham, kuzatishni ham, motor idrok qilishning ham qo’shadi, bu hol esa idrokni yanada ham samarali qiladi. Metodlar turli-tuman bo’lganda material xotira va tafakkur faoliyatining xilma-xil turlari orqali o’quvchilar tomonidan faol idrok etiladi. Metodlarning xilma-xilligi yangiliklarning ta’siri oqibatida o’qiyotganlarni bilish faoliyatini aktivlashtiradi, ularga bilishga qiziqish o’yg’otadi, bu qiziqishni saqlab qoladi va bir xilda kechadigan faoliyatda uning susayishini oldini oladi. Metodlarni biriktirish o’quv materiali mazmunini xususiyatlarini yaxshiroq xisobga olishga, o’qiyotganlar uchun esa o’zlarini o’qish-bilish imkoniyatlarini chamalab ko’rishga, qobiliyatlarini namoyon qilishlariga va o’zlari uchun bilimlarni egallashning eng ratsional usullarini tanlashda imkon beradi. Xilma-xil metodlar zaminida o’quvchilar imkoniyatlarini har tomonlama rivojlantirish uchun sharoit yaratiladi. SHu bilan birga, tabiiyki o’qitish faoliyatining almashinuvchi turlari o’quvchilar e’tiborini o’quv materiallarini mohiyatidan chalg’itadigan kaleydoskopga aylanib qolmasligi uchun ularni xilma-xillash me’yoriga rioya qilish kerak. Bularni hammasi pedagoglardan xilma-xil metodlarni qanday bo’lsa shundayligicha qo’llamasdan, balki har bir konkret hollarda ularni optimal birikmalarini tanlashni yana bir bor talab qiladi. Buning uchun birinchi navbatda metodlarni tanlash vaziyatini anglab amalga oshirish, ya’ni uni stixiyali, tasodifiy emas, balki puxta o’ylab asoslab tanlash va qo’llash lozim bo’ladi. Bunga yuqorida bayon etilgan o’qitish metodlarini optimal tanlash mezonlariga rioya qilish yordam beradi. 16 2.1 Tokarlik vint qirqish va tokarlik revolver dastgoxlari » mavzusini nazariy asoslari TOKARLIK STANOKLARI Bobning qisacha mazmuni: 1. Umumiy tushunchalar. Tokarlik gurux stanoklarining asosiy tiplari. 2. Tokarlik-vintqirqar stanoklari va ularni sozlash. 3. Tokarlik-gardanlash stanoklari. 4. Tokarlik-lobovoy va karusel stanoklari. 5. Tokarlik-revolver stanoklari. 6. Ko’p keskichli stanoklar. Tokarlik avtomatlari va yarim avtomatlari. Tayanch so’z va iboralar: 1. Tokarlik guru’i stanoklari. 2. Tokarlik-vintqirqar stanogi. 5. Tokarlik-gardanlash stanogi. 4. Tokarlik-lobovoy stanogi. 5. Tokarlik-karusel stanogi. 6. Tokarlik -revolver stanogi. 7. Tokarlik avtomatlari. 8. Tokarlik yarim avtomatlari. 1. Tokarlik stanoklari ‘aqida umumiy maolumotlar Tokarlik guru’i stanoklarida aylanish sirtlariga ishlov berish bo’yicha turli operatsiyalar amalga oshiriladi: tashqi va ichki silindrik va konussimon yuzalarni shakllantirish, detal yon yuzalari (tores)ni yo’nish, ariqchalar ochish, teshiklarni parmalash, zenkerlash, razvyortkalash va yo’nib kengaytirish, ichki va tashqi turli profilli rezbalarni kesish, shakldor yuzalarni yo’nib ‘osil qilish, yuzalarni nakatka qilish, detalni zagotovkadan kesib ajratish va boshqalar. Tokarlik guru’iga quyidagi tipdagi stanoklar kiradi (3.1-jadvalga qarang). Yüklə 348,75 Kb. Dostları ilə paylaş:
|