Əlamətləri və Ekologiyası S. R. Həsənov
Yüklə 101,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Məqalədə Azərbaycan Respublikası ərazisində yayılmış Allium L. cinsi növlərinin biomorfoloji
- növlərinin də yayıldığı aşkar edilmişdir. Landşaftlarda yayılma yerlərinə, ekoloji şəraitə
- Şəkil 3.
- Şəkil 6.
- İbadlı O.V.
- Беридзе Р.К.
- Гасанов С.Р. и др.
- Кырылова И.Л., Шретер А.И.
- S.R. Hasanov
| АМЕА-nın Xəbərləri (biologiya və tibb elmləri), cild 70, №1, səh. 94-100 (2015)
94 Azərbaycan Ərazisində Yayılan Allium L. Cinsi Növlərinin Biomorfoloji Əlamətləri və Ekologiyası S.R.Həsənov AMEA Genetik Ehtiyatlar İnstitutu, Azadlıq pr., 155, Bakı AZ 1106, Azərbaycan; E-mail: Sabir_Hasanov@ rambler.ru Məqalədə Azərbaycan Respublikası ərazisində yayılmış Allium L. cinsi növlərinin biomorfoloji əlamətləri və ekologiyası öyrənilmişdir. Azərbaycan florası ücün yeni olan A. ampelleprasum L. və A. pskemense növlərinin də yayıldığı aşkar edilmişdir. Landşaftlarda yayılma yerlərinə, ekoloji şəraitə, daxil olduqları bitki qruplarına görə növlərin seksiyalar üzrə ekoloji xüsusiyyətləri verilmişdir.
GİRİŞ
Soğankimilər - Amaryllidaceae fəsiləsinə daxil olan bitkilərin dünyada 30 cinsə aid olan 870-dən çox növü yayılmışdır. Azərbaycanda Amaryllidaceae fəsiləsinin iki cinsinin (Allium L. və Nectaroscordum Lindl.) numayəndələri vardır (Флора Азербай- джана, 1952; Ибрагимов, 2005; Конспект флоры Кавказа, 2006; Talıbov və İbrahimov, 2008). Allium L. cinsi növlərinə dəniz səviyyəsindən 50-3500 m yüksəkliklərdə, müxtəlif ekoloji şərait- lərdə, düzənliklərdə, dağ yamaclarında, meşələrdə, meşə kənarlarında və s. geniş rast gəlinir. Allium cinsinin şimal yarımkürəsində yayılmış 300 növün- dən, 52-sinə Azərbaycan florasında rast gəlinir ki, onlardan da 35-i Naxçıvan MR - də tapılmışdır (Гроссгейм, 1940; İbadlı, 2002; Конспект флоры Кавказа, 2006). Allium cinsi coxlu sayda növləri əhatə edir və taksonomik cəhətdən çox mürəkkəbdir. İki əsrə bərabər uzun bir dövr ərzində tədqiqatçılar tərəfin- dən cinsin müxtəlif sistemləri təklif edilmişdir. Lakin bu günə qədər elə bir sistem olmamışdır ki, tədqiqatçıların çoxu tərəfindən qəbul edilmiş olsun (Серегин, 2007). Hazırda dünyada soğanların (Alli- um L.) tədqiqi sahəsində işlər aparılır və naliyyətlər əldə olunmuşdur. Son zamanlar Şərqi Avropada yayılmış soğan növləri üçün sistematikaya yeni taksonlar əlavə edilmişdir (Серегин, 2007). Qafqaz florası soğan cinsi (Allium L.) növləri- nin morfoloji, ekoloji, bioloji, karioloji tədqiqinin nəticələri, burada yayılmış növlərin həcmini, növlə- rin və növdaxili taksonların statusunu dəqiqləşdirmə- yə imkan verir (Беридзе, 1974). Son dövrlərdə yeni növlərin hesabına Allium və Nektaroscordum cinslə- rinin həcmi artmışdır. Əvvəllər Amaryllidaceae fəsi- ləsinin Qafqaz sistemində olmayan, yeni seksiyalar və yarımseksiyalar ayrılmışdır. Allium cinsinin Qaf- qaz növləri üçün 4 yarım cins, 15 seksiya, 11yarım seksiya qəbul edilmişdir (Пагосян, 1992) Qafqazda Allium və Schoenoprasum Dum. seksiyalarında tipik hibrid parçalanmasının (morfo- loji və kariotipik əlamətlərinə görə) olması onu gös- tərir ki, onlar qədim seksiyalar arası hibridlərdir. Tədqiqatçıların fikrincə A.aucheri Boiss. növü qə- dim seksiyalar arası tipik hibriddir (Беридзе, 1974). Təbiətdə soğanların növlər arası hibridləşməsi bir çox müəlliflər tərəfindən qeydə alınmışdir. R.V. Kamelin seksiyalar arası növ komplekslərinin hibridlərinə bir neçə nümunə göstərmiş və qeyd etmişdir ki, onlar yüksək həyatilik qabiliyyətinə və münasib ekoloji şəraitdə kifayət qədər geniş areala malikdirlər (Беридзе, 1974; Əliyev, 1997).
Tədqiqat işinin materiallarını Azərbaycanda yayılmış Allium L. cinsinə aid olan növlər təşkil etmişdir. Bununla əlaqədar olaraq Azərbaycanın müxtəlif bölgələrinə ezamiyyəyə gedilmiş və ekspedisiyalar təşkil edilmişdir. Növlərin tədqiqi marşurut-kəşfiyyat üsulu ilə, ehtiyatının sıxlığı Krılov və Şreterin metodikaları (Крылов, Шретер, 1971) əsasında aparılmışdır.
dırılması üçün hər bir bölgənin tədqiq olunan sahə- lərində 200 m uzunluqda və 5 m enlilikdə 20 mar- şrut istiqaməti müəyyənləşdirilmişdir. Tədqiqat za- manı fenoloji müşahidələrdən (Mетоды фенологи- ческих наблюдений, 1966) və ümumi qəbul olun- muş çöl geobotaniki üsullarından istifadə edilmişdir (Методика полевых геоботанических исследова- ний, 1938). Toplanmış məlumatların, materialların işlən- məsi, təhlili, təyini və digər kameral işlər laborato- riya şəraitində həyata keçirilmişdir. Azərbaycan Ərazisində Yayılan Allium L. 95
NƏTİCƏLƏR VƏ ONLARIN MÜZAKİRƏSİ
Soğankimilər-Amaryllidaceae fəsiləsinin Allium L. və Nektaroscordium cinslərinin Azəbaycanda yayılmış nümayəndələrinə dağ yamaclarında, çınqıl- lıqlarda, dağ səkilərində, əkin sahələrində, daimi rütubətli yerlərdə, müxtəlif biosenozlarda rast gəli- nir. Burada soğanlar dəniz səviyyəsindən 50-3500 m yüksəkliyə qədər olan ərazilərdə, çox hissəsi açıq və yaxşı işıqlanan yerlərdə yayılmışdır. Az sayda növlər (A.victorialis L., A.paradoxum (M. Bieb.) G.Don) meşələrdə ağacların kölgələrində bitir. A.victorialis L. növü Böyük Qafqaz dağlarının Azərbaycan hissəsinin şərqində, subalp çəmənlərin və çəmən- çöllərin meşə qurşağında, daha çox Quba rayonu ərazisində yayılmışdır. A. paradoxum (M.Bieb.) G.Don) Böyük Qafqazın Azərbaycan hissəsinin şər- qində, Kiçik Qafqaz dağlarının mərkəzi hissəsində, şimalında və cənubunda, Lənkəran rayonunun dağlıq hissəsində, aşağı qurşaqdan orta qurşağa qədər olan yerlərdə, meşələrdə, kolluqlarda və meşə kənar- larında yayılmışdır. Bəzi soğanlara, ancaq müəyyən yerlərdə, dağ qurşaqlarında, digərlərinə isə eyni zamanda müxtəlif ekoloji şəraitlərdə rast gəlinir. Azərbaycanda yayılmış soğan növlərinin çoxuna (Allium, Codanoprasum (Reichenb.) Endl., Scoro-
növlərinə) əsasən düzənliklərdə və orta dağ qurşaq- larına qədər olan ərazilərdə rast gəlinir.
na görə ən böyük seksiyadır, 21 növü əhatə edir. Bu seksiyanın nəmişlik sevən, hava soğanları əmələ gətirən A.vineale L., A. atroviolaceum Boiss. və A. dictyoprasum C.A.M. ex Kunth növləri Azərbay- canda daha çox yayılmışdır. A.vineale L. növü Azərbaycanın Naxçıvan MR ərazisində subalp və alp çəmənlik qurşaqlarında, Şamaxı rayonunda dağ çəmənliklərində, şaquli qurşaqlarda, nəmişlik yer- lərdə yayılmışdır, iki variasiyasına rast gəlinir: var. capsuliferum Rğl. tünd qızıl gül rəngli çiçək tacında heç soğanaq olmur, yaxud da bir-iki soğanaq olur. var. subcapsuliferum Miscz. çiçək tacı, ancaq hava soğanaqlarından ibarətdir (şəkil 1, 2). A.atroviolaceum Boiss. növü Azərbaycanın hər yerində düzənlik ərazilərdən orta dağ qurşaq- larına qədər olan hissələrdə, rütubətli yerlərdə və əkin sahələrində alaq bitkisi kimi yayılmışdır. A.dictyoprasum C.A.M. ex Kunth növü Naxçıvan MR-in düzənlik və dağlıq ərazilərdə, orta qurşağa qədər olan rütubətli yerlərdə, daşların arasında bi- tir. Onlardan bir qədər az yayılanlar A. rotundum L. və A. waldsteini G.Don, fil Steam növləridir. Bu növlər Samur-Dəvəçi ovalığında, Böyük Qafqazın Azərbaycan hissəsinin şərqində, Quba dağ massi- vində, Qobustanda, Kür-Araz ovalığında, Kiçik Qafqazın mərkəzi və şimal hissələrində, Naxçıvan MR-in dağlıq ərazilərində, orta qurşağa qədər olan yerlərdə, kolluqlarda, meşə kənarlarında və otlu yamaclarda yayılmışdır.
Şəkil 1. A.vineale L. var.capsuliferum Rğl
Şəkil 2. A. vineale L. var. subcapsuliferum Miscz.
nin sortları, sort-formaları və hibridləri Respublika- nın hər yerində becərilir. A.affine Ledeb. növünə Samur-Dəvəçi ovalı- ğında, Kiçik Qafqazın mərkəzi hissəsində, Lənkəra- nın dağlıq və düzənlik ərazilərində, Böyük Qaf- qazın Azərbaycan hissəsinin Quba dağ massivində, otlu yamaclarda, kolluqlarda, bəzən əkin sahələ- rində alaq bitkisi kimi rast gəlinir. A.transcaucasicum A.Grossh. növü Azərbay- canda Kiçik Qafqazın mərkəzi hissəsində, Naxçı- van və Lənkəranın orta dağ qurşaqlarında, quru otlu və çınqıllı yamaclarında yayılmışdır. A.fuscoviolaceum Fomin. növü Böyük Qafqazın Azərbaycan hissəsinin Quba dağ massivində, Qobus- tan ərazisində, Kur-Araz ovalığında, Kiçik Qafqazın mərkəzi hissəsində, cənubunda və şimalında, düzən- lik ərazilərdən orta dağ qurşağına qədər olan hissə- lərdə, daşlı-çınqıllı yamaclarda yayılmışdır. S.R. Həsənov 96
A.gramineum C. Koch növünə Azərbaycanın şərqində orta dağ qurşağında rast gəlinir. A.erubescenz C.Koch növü Böyük Qafqazın Azərbaycan hissəsinin qərbində, Quba dağ massi- vində, Qobustanda, Kiçik Qafqazın mərkəzində və şimalında, Lənkəranın düzənlik və dağlıq hissələ- rində, kolluqlarda, meşə kənarlarında və çəmənlik- lərdə yayılmışdır. A.pseudoampeloprasum növü Naxçıvan MR-in ərazisində dağlıq hissədə, orta dağ qurşağında, çınqıllı quraq yerlərdə yayılmışdır. A. jajlae Vved. növü Böyük Qafqazın Azərbaycan hissəsinin mər- kəzində, şərqində, şimalında, Quba dağ massivində, Naxçıvan MR-in dağlıq ərazilərində, orta dağ qur- şaqlarında, quru otlu yamaclarda, kolluqlarda yayıl- mışdır. A.talyschense Miscz. ex Grossh. növü Lən- kəranın dağlıq hissəsində, orta və subalp qurşaqda, Lerik rayonunda Zuvand çökəkliyində quraqlıq və çınqıllı yerlərdə bitir.
baycan hissəsinin mərkəzində, nadir hallarda Naxçıvan MR-in dağlıq hissəsində, orta qurşağa qədər olan ərazilərdə, daşlı-çınqıllı yerlərdə rast gəlinir. A.cilicium Boiss. növü Naxçıvan MR-in dağ- lıq ərazilərində, orta dağ qurşaqlarında, əhəng daşlı yamaclarda yayılmışdır. A.leucanthum C.Koch nö- vünə Kür-Araz düzənliyində Böyük Qafqazın Azər- baycan hissəsinin qərbində səhralıqlarda, Şirvan dü- zündə, Naxçıvan MR-in və Lənkəranın dağlıq ərazilərində, quraqlıq yamaclarda, bəzən də əkin sahələrində, alaq bitkisi kimi rast gəlinir. A.pske- mense növü Azərbaycanda ilk dəfə olaraq Naxçıvan MR Ordubad rayonunun ərazisində bizim tərəfimiz- dən aşkar edilmişdir (şəkil 3, 4, 5). Bu növ orada orta dağ qurşağında, daşlı yerlərdə və dağ yarıqlarında torpaqlı yerlərdə bitir. Bitkilərin çiçək zoğları düz durandır, boru şəkillidir, hündürlukləri 80 sm-ə çatır, orta hissəsi köpmüşdür, içi boşdur, yuxarı getdikcə daralır. Zoğların əsası yarpaq qınları ilə əhatə olunmuşdur. Bitkilər 3-4 yarpaq əmələ gətirir. Yarpaqların uzun- luğu 40 sm-ə çatır, eni 1-2 sm olub boruşəkillidir, orta hissələri boşdur, silindir formasındadır, yuxarı hissəsi sıxılmışdır, iti sonluqludur. Çiçəklərin dia- metri 5 mm-ə çatır, ulduz formasındadır, ağ rəng- dədir, cətirdəki çiçəklərin sayı diqqəti cəlb edəcək qədər çoxdur, sıx şəkildə yerləşmişdir. Çətir şar formasındadır, diametri 5 sm-ə çatır. Çiçək ləçək- ləri yumurtavari yaxud da ellepisvaridir, sonluğu küt qurtarır. Çiçək saplaqları 1,5-2,3 sm uzunlu- ğundadır. Soğanaqların diametri 2-3 sm-dir, uzun- sov yumurta şəkillidir, qırmızımtıl qabıqla örtül- müşdür, bir neçə soğanaq bir dibçikdə birləşmişdir. Bitkilər iyun ayında çiçəkləyir, quraqlığa davamlı və işıq sevəndirlər. Çətir örtüyü təqribən çətirin ölçüsünə bərabərdir. Çiçək saplaqları eyni ölçü- dədir, çiçək yanlığından 3-4 dəfə uzundur. Ləçək- lərin üzərində zəif görünən damarlar vardır. Erkək- ciklər çiçək yanlıqlarından azacıq uzundur, aşağı- dan bir-birləri və çiçək yanlıqları ilə bitişikdir, biz şəkillidir. Dişicik sütuncuğu tozluqlardan aşağıda yerləşmişdir, tozluqlar şar şəkillidir.
Şəkil 3. A.pskemense növünün yarpaqları və çiçək tacının görünüşü.
zoğlarının görünüşü.
Şəkil 5. A.pskemense növünün soğanaqlarının görünüşü.
Azərbaycan Ərazisində Yayılan Allium L. 97
Şəkil 6. A. ampelleprasum L. növünün yarpaqlarının ğörünüşü.
Şəkil 7. A. ampelleprasum L. növünün çiçək tacı və zoğlarının görünüşü.
dəfə olaraq bizim tərifimizdən Yardımlı rayonun ərazisində qeydə alınmışdır (şəkil 6, 7). Soğanaqları yumurtavari-şarşəkillidir, diametri 4 sm-ə çatır. Xa- rici qabığı kağızşəkillidir, azacıq liflidir. Dibciklərə bitişik örtük zəif şırımlıdır, rəngi tutqundur. Diş- ciklər çoxsaylıdır, sarımtıl rəngdədir. Çiçək zoğu- nun hündürlüyü 50-80 sm-dir. Zoğun üçdə biri ha- mar yarpaq qını ilə örtülüb. Bir bitkidə olan yarpaq- ların sayı 6-9-dur. Yarpaqları yastıdır, eni 5-10 mm-dir, hamardır, kənarları zəif dilimlidır, iti dim- diklidir. Uzunluqları çiçək zoğlarından qısadır. Çə- tir örtüyü cətirdən uzundur tez qopub düşür. Çiçək tacı şarşəkillidir diametri 6 sm-ə çatır, yumşaqdır. Çiçək saplaqları çiçək yanlığından 4-8 dəfə uzun- dur. Ləçək yarpaqları enli yumurtavari formadadır. Çiçək yanlıqları qızıl gül rəngindədir, uzunsovdur, sonluğu itilənmiş şəkildədir, üzəri kələkötürdür, uzunluğu 5 mm-ə çatır, dimdiklidir. Erkəkcik sap- laqları çiçək yanlıqlarından iki dəfə uzundur, əsasından bir-birinə və çiçək yanlıqlarına bitişikdir, kirpiklidir, üçkünclü biz şəkillidir. Dişicik sütun- cuğu çiçəkyanlığından kənara çıxır.
Azərbaycanda kifayət qədər geniş yayılmış A.pani- culatum L., A.stamineum Boiss., A.kossoricum Fo- min, A.murianthum Boiss., A.pseudoflavum Vved., A.flavum L., A.karsianum Fomin., A.kunthianum Vved., A.lenkoranicum Miscz. ex Grossh. növləri ilə təmsil olunur.
Azərbaycan hissəsinin şərqində, qərbində, Quba rayonunun dağ massivində, Kiçik Qafqazın hər ye- rində subalp və alp qurşaqlarda, dağ çəmənlik- lərində və qayalıqlarda yayılmışdır.
kəran rayonunun dağlıq ərazilərində orta dağ qurşa- ğından subalp qurşağa qədər olan daşlı yamaclarda bitir.
A. karsianum Fomin. növü nisbətən mezofit- dir, rütubətli dağ yamaclarında dəniz səviyyəsindən 200-2300 m yüksəklikdə yayılmışdır. Bundan hündür yerlərdə rast gəlinmir. Bu növ Azərbay- canda Kiçik Qafqazın şimal hissəsində orta dağ qurşağında daşlı yamaçlarda yayılıb, mərkəzi hissə- də isə nadir hallarda rast gəlinir. Bu növə yaxın olan A. paniculatum növüdür. Çox nadir hallarda Kiçik Qafqazın mərkəzində və şimal hissəsində orta dağ qurşağında quraq daşlı yamaclarda rast gəlinir. Alçaqboylu daha çox kserofit olan A.kuntantum Vved. növü daha hündür yerlərdə dəniz səviyyə- sindən 3000-3200 m yüksəklikdə yayılması ilə xarakterizə olunur. A. stamineum Boiss. və ona yaxın olan A.kos- soricum Miscz. in A.Grossh. növü Naxçıvan MR- in düzənlik və dağlıq ərazilərində, orta dağ qurşa- ğına qədər olan yerlərdə, quraq, daşlı və çınqıllı yamaclarda yayılmışdır. A.murianthum Booiss növünə Xəzər dənizi sahillərində Qobustanda, Kür-Araz ovalığında, Kiçik Qafqazın cənubunda Nax. MR-in düzənlik hissəsində, Lənkəranın orta dağ qurşağına qədər olan ərazilərində, çay vadilərində və yataqlarında rast gəlinir. Digər geniş yayılan Codonoprasum (Rei- chenb.) Endl. seksiyasından olan kserofit A.pseu- doflavum Vved. növüdür. A.pseudoflavum Vved. və ona yaxın növ olan A. fllavum Kür-Araz ovalığında, Kiçik Qafqazın mərkəzində, cənubunda, Naxçıvan MR-in dağlıq və düzənlik yerlərində, orta dağ qur- şağına qədər olan quraq daşlı yamaclarda yayıl- mışdır. Scorodan C.Koch. seksiyasından olan növlər Azərbaycanın hər yerində yayılmışdır. A. rubellum M B. və A.syntamantham C.Koch növləri efemer asiosasiyalarda yayılmağa uyğunlaşmışdır. A.rubel- lum M.B. növü Xəzər ətrafı düzənliklərdə, Qobus- S.R. Həsənov 98
tanda, Abşeronda, Kür-Araz ovalığında, Kiçik Qaf- qazın mərkəzində və cənubunda, orta dağ durşağına qədər olan yerlərdə, quraq gilli və daşlı yamaclarda yayılmışdır. A.syntamantham C.Koch növü Azərbaycanda Naxçıvan MR-in düzənlik və dağlıq ərazilərində, daşlı yamaclarda yayılmışdır. Payizda çiçəkləyən
zın Quba dağ massivində, Qobustan və Abşeronda, Kicik Qafqazın mərkəzi hissəsində qumluqlarda, quru gilli yamaclarda, təbaşir və əhəngdaşlı yer- lərdə bitir. Aralıq dənizi, Brevispatha Valsecchi emend. Carbari et al. seksiyasından olan nümayəndələrə aşağı qurşaqlarda, əsasən müxtəlif bitki quruplaş- malarında, çox vaxt əhəng daşlı yerlərdə rast gəli- nir. Tipik növü Aralıq dənizi ərazisində dağ çəmənliklərində yayılmış A.cupanii növüdür. Azər- baycanda bu seksiyasından olan kserofit A.caldic- tyon C.A.M. ex Kunth, Enum. növü Naxçıvan MR- in ərazisində duzlaq adlanan yerdə dağətrafı zona- da, aşağı qurşaqda, quraq, bitki örtüyü kasıb olan yerlərdə yayılmışdır. Bu növ əsasən gipsli ərazi- lərdə, xüsusi tip bitkiçiliklərdə, fitogenozlarda, al- çaq boylu şoranlıq bitkiləri ilə birlikdə yayılmağa uyğunlaşmışdır. Payizda çiçəkləyən növlər sırasına daxildir. Noyabrın ortalarında çiçəkləyir.Yağış seli- nin axını və küləyin təsiri ilə torpaqdan çıxmış soğanaqların külək vasitəsi ilə yayılması növ üçün xarakterikdir. Soğanaqlarının torşəkilli süngərə ox- şar xarici örtüyü müstəsna dərəcədə hiqroskopikdir. Onlar azacıq rütubəti belə özlərində saxlaya bilir və soğanaqların uzun zaman ərzində həyatilik qabi- liyyətlərinin saxlanmasına kömək edir. Bu da onlar- da müdafiə əlamətinin adaptiv təkamülün nəticəsi olmasına sübutdur. Qeyd etmək lazımdır ki, soğa- naqlarının xaricinin torlu-lifli süngər kimi örtüklə örtülməsi Allium L.cinsinin çox seksiyalarının növ- ləri üçün xarakterikdir. Brevispatha Valsecchi emend. Carbari et al. seksiyadan olan A.lacerym Freyn növü Naxçıvan MR-in dağlıq ərazilərində, quraq daşlı yamaclarda yayılmışdır. Anguinum C.Don. seksiyasından Azərbaycan- da yayılan yeganə nümunə mezofit A.victorialıs L. tipik növüdür.
olan A.schoenoprasum L. növüdür. Azərbaycanda Kiçik Qafqazın mərkəzi hissəsində rütubətli subalp və alp dağ çəmənliklərində dəniz səviyyəsindən 2500-3500 m yüksəkliklərdə, Naxçıvan MR-in yüksək dağ qurşağında, hündür çəmənlik və daşlıq ərazilərdə (dəniz səviyyəsindən 3070 m. yüksək- likdə), yayılmışdır, ekoloji plastikliyi ilə fərqlənir. Bu seksiyaya aid olan ikinci növ A. aucheri Boiss.- dir ki, Azərbaycanda Kiçik Qafqazın əsasən mər- kəzi hissəsində, yuxarı dağ qurşağında subalp və alp çəmənliklərində, dağ çeşmələrinin ətrafında bitir.
caq A.albidum Fisch. ex Bieb. növü ilə təmsil olu- nur. Bu növ Böyük Qafqazın Quba dağ massivində, Kiçik Qafqazın orta və subalp dağ qurşagında, daşlı otlu yamaclarda və qayaların üzərində bitir.
iki növlə təmsil olunur, A. globosum L. və A.saxa- tile L.Bəzi müəlliflər bunların hər ikisini müstəqil növ kimi qəbul etsələr də bəziləri A.saxatile L. növünü A. globasum L. növünün variasiyası kimi qəbul edir (Флора Азербайджана, 1952). Böyük Qafqazın Quba dağ massivinin şərqində, aşağı qağ qurşağından subalp qurşağa qədər olan ərazilərdə, otlu yamaclarda, subalp səhralarda və Qobustanda yayılmışdır. Acanthoprason Wendalbo seksiyasının növləri qumlu-torpaqlı, və aşınmış yerlərdə lokal şəkildə yayılmağa uyğunlaşmışdır. A.akaka seksiyanın ti- pik növüdür. Azərbaycanda Naxçıvan MR-in ərazi- sində düzənlik, dağlıq yerlərdə, aşağı və orta dağ qurşaqlarında, quraq, çınqıllı, qayalıqlı və torpaq- ların aşındığı yerlərdə bitir. Bu növə dərin və quru dərələrdə də rast gəlinir. Arealı 1300-2000 m. dəniz səviyyəsi hündürlüyünə qədərdir. A.akaka növü seksiyada ikinci olan A.matirculae Bordz. növün- dən çox yaxşı fərqlənir. Yaxın qohumu olan A.der-
maclarda, Naxçıvan MR-də, Ordubad rayonun kiçik və böyük soyuq adlanan ərazilərində yayılmışdır. Bu növün yayılma arealı dəniz səviyyəsindən 2400- 3400 m. yüksəkliyə qədərdir. Qısa zoğa malikdir və ilbiz kimi burulmuş yarpaqları torpağa yaxın yerləşmişdir, belə əlamət növü hündür dağların sərt iqlimindən qoruyur. Seksiyanın üçüncü A. mater- culae Bordz. növünə Azərbaycanda nadir hallarda, Naxçıvan MR-in aşağı dağ qurşaqlarında qum- luqlarda, quru gilli, çınqıllı yerlərdə, gipsli yamac- larda, kolluq fitosenozlarında, duzlu bitkilərin içə- risində rast gəlinir. Bu növ dəniz səviyyəsindən 900-1600 m hündürlükdə yayılmışdır. Melanocrommyum seksiyasından olan Azər- baycanda nisbətən geniş yayılan A.cardiostemon F. et. M. növüdür. Çiçək tacının diqqət çəkən çaxırı qırmızı rəngi ilə fərqlənir, dağ yamaclarında yayıl- mışdır. Naxçıvan MR-in böyük və kiçik soyuq adlanan hissəsində rast gəlinir. Buna yaxın olan A.mariea E.Bordz. növüdür. Bu növ Naxçıvan MR- in kiçik dağ səkilərində, quru çınqıllı yamaclarda, günəşin yaxşı işıqlandırdığı yerlərdə bitir. Tədqiqat üçün nümunələr Ordubad rayonunun Çənnəb kəndi ərazisindən götürülmüşdür. Seksiyanın digər nadir
Grossh. növlərinə Naxçıvan MR ərazisində orta dağ qurşağından subalp qurşağa qədər olan yerlərdə gilli, əhəng daşlı, qumlu-çınqıllı, daşlı yamacların- Azərbaycan Ərazisində Yayılan Allium L. 99
da rast gəlinir. Nümunələr Naxçıvan MR-də Bist, Buzqov kəndlərinin ərazisindən və Qaraquş adlanan dağ hissəsindən götürülmüşdür.
canda bir A.oreophilum C.A.Mey in Verz. növü ilə təmsil olunur. Bu növ Böyük Qafqazın Quba dağ massivində, hündür dağ qurşaqlarında, qayalıqlarda və çınqıl səpələnmiş yerlərdə yayılmışdır.
canda iki A.szovitsii Rgl və A.scabriscapum Boiss. növləri ilə təmsil olunur. A.szovitsii Rgl növü Bö- yük Qafqaz dağlarının Azərbaycan hissəsinin şər- qində, Quba dağ massivində, Naxçıvan MR-in alp və subalp qurşaqlarında hündür dağ çəmənliklə- rində yayılmışdır.A.scabriscapum Boiss. növünə isə çox nadir hallarda Naxçıvan MR-in aşağı və orta dağ qurşaqlarında əhəng daşlı suxurlar olan yerlər- də rast gəlinir. Azərbaycan florasında Briseis (Salisb.) Stearn seksiyası yeganə A.porodoxum növü ilə təmsil olunur. Bu növ çox rütubətli yerlərdə yayılmışdır. Çiçək tacları əyilmiş formadadır, aprel-may ayla- rında çiçəkləyir. A. porodoxum təbiətdə özünə məx- sus yayılma formalarıı ilə xarakterizə olunur. Təkcə çiçəklərdən ibarət çiçək tacına malik olanlar. Çiçək və hava soğanaqlı, qarışıq olan forma. Təkcə hava soğanaqlarından ibarət olan forma. Qarışıq və hava soğanaqlarından ibarət olan formalar əkin sahə- lərində bitən alaq bitkiləridir. Çox hallarda kifayət qədər populyasiyalar əmələ gətirir. Azərbaycanda hər üç formaya rast gəlinir.
növünə nadir hallarda Böyük Qafqazın Azərbaycan hissəsinin qərbində, orta dağ qurşağına qədər olan ərazilərdə, kölgəli meşələrdə rast gəlinir. Molium Endl seksiyası Azərbaycanda Nectaro- scordum cinsinin, ancaq bir (N.tripadale (Trautv.) A.Crossh.) növü ilə təmsil olunur. Növ yüksək ekoloji plastikliyə malikdir, tamam fərqli ekoloji şəraitlərdə, çay kənarlarında, açıq sahələrdə və ağacların əhatəsində olan yerlərdə bitir. Bu növ dəniz səviyyəsindən 1200-2300 m yüksəkliklərdə də yayılması ilə xarakterizə olunur. Azərbaycanda Naxçıvan MR-in dağlıq ərazilərində orta dağlıq qurşaqda rast gəlinir. Bitkiləri qalın zoğludur. Zoğların içi boşdur, hündürlükləri 80 sm-ə çatır, uzunluqların üçdə biri ağ yarpaq qınları ilə örtül- müşdür. Soğanaqları şar formasındadır, diametri 1,7 sm-ə çatır. Yarpaqları yastıdır, eni 15 mm-ə qədərdir. Çiçək tacı iridir, şar formasındadır, dia- metri 5 sm-ə çatır. Tacın örtüyü tez qopub düşəndir. Çiçək saplaqları yoğundur və çiçək yanlığından 4 dəfə uzundur. Çiçək yanlıqlarının uzunluğu 16 mm- ə qədərdir. Ləçək yarpaqları agımtıl rəngdədir. Arxa hissələri qırmızımtıl rəngdədir, tünd qırmızı damarları var. Xarici tərəfi uzunsovdur.Yuxarı hissəsi genişlənmiş və iti sonluqludur, ləçəkdə 5 damar aydın görünür. Daxili tərəfi genişdir, yumur- tavaridir. Ortadan aşağı hissəsi birdən daralmışdır dırnaqcığa bənzəyir. Erkəkcikləri çiçək yanlıqların- dan çox qısadır. Bu növ dekorativdir, nadir və itmək təhlükəsində olan bitkilər sırasına daxildir. Yayıldıqları ərazilərdə qorunması vacibdır. Araşdırmalar göstərir ki, Azərbaycanda yayıl- mış soğan növlərinin filogenezi dağlıq, qayalıq, meşəlik, bataqlıq və digər ekoloji şəraitlərdə yayıl- mış bitkilərlə mübarizədə, torpaq-iqlim mühitinə uyğunlaşmaqla keçmişdir.
ƏDƏBİYYAT Əliyev Ş.A. (1997) Tərəvəzçilik. Bakı: BDU, 190- 219 Həsənov S.R. və b. (2007) Yabanı soğanaqlı bitki- lərin bəzi genetik xüsusiyyətləri. Azərbaycan Aqrar Elmi, №8-9: 44-45 Həsənov S.R., Namazova Ç.T. (2014) Azərbay- canda yayılmış yabanı soğan (Allium L.) növlə- rinin kariologiyası. BDU-nun Biologiya fakül- təsinin 80 illik yubileyinə həsr olunmuş “Eksperi- mental biologiyanın inkişaf perspektivləri” möv- zusunda Respublika Elmi konfransının material- ları. Bakı: 135-136
Muxtar Respublikası florasının taksonomik spektri (Ali sporlu, çılpaqtoxumlu və örtülüto- xumlu bitkilər). Naxçıvan: Əcəmi, 364 s. Беридзе Р.К. и др. (1974) К познанию природы автотетраплоидов у некоторых передставите- лей дикой и културной флоры. Сообщ. АН
изучение некоторых видов лука, распростра- ненных на территории Азербайджанской рес- публики. Мат. Х международный научно ме- тодической конференции, посвященной помя- ти Академика РАСХН Немцова Николая Сер- геевица. Уляновск, 2: 78-83 Гроссгейм А.А. (1940) Флора Кавказа. Баку: Аз. ФАН, II: 111-141 Ибрагимов А.Ш. (2005) Растительность Нах- чыванской Автономной Республики и ее народ- нохозяйственное значение. Баку: Элм, 230 с.
ские указания по изучению запасов дикорасту- щих лекарственных растений. М.: ВИЛР: 21 с.
Петербург: СПбГУ, Е.11: 140-159. Методика полевых геоботанический исследо- ваний (1938) М-Л.: АН СССР, 214 с. Методы фенологических наблюдений при S.R. Həsənov 100
ботанических исследованиях (1966) М-Л.: Наука, 152 с. Флора Азербайджана (1952) Баку: АН Аз. ССР, II: 134-162 Погосян А.И. (1992) Луковые (Alliaceae J.Agardh) Кавказа. Автореф. дис. … докт. биол. наук. Ереван: 56 с. Серегин А.П. (2007) Род Allium L. (Alliaceae) во флоре Восточной Европы. Автореф. дис. … канд. биол. наук. Москва: 26 с. Черапанов С.К. (1995) Сосудистые растения России и сопредельных госдарств (в пределах бывшего СССР). Санкт-Петербург: Мир и семья-95, 998 с. Биоморфологические Особенности И Экология Видов Рода Allium L. Распространенных На Территории Азербайджанской Республики С.Р. Гасанов Институт генетических ресурсов НАНА Изучены биоморфологические признаки и экология видов рода Allium L., распространенных на территории Азербайджана. Выявлено распространение двух новых для флоры Азербайджана видов A.
распространению по ландшафту, экологическим условиям, группам растений, к которым они относятся.
Biomorphological traits and ecology of Allium L. species spread in the territory of the Azerbaijan Republic have been studied. New species (A. ampelleprasum L. and A. pskemense) for the Azerbaijan flora were identified. Ecological properties of species on sections according to their distribution landscape, ecological conditions and belonging to a plant group were shown.
Keywords: Allium L., species, genus, biomorphological traits, family
Yüklə 101,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|