" Əsli-Kərəm" Dastanı Və Alban Mədəniyyəti
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
Bu faciə xalqın mənəvi dünyasının şam-çırağı oldu. Kərəmlər, əslilər nəslinin yetişdiyi məlum oldu. «Kərəmi», «Yanıq Kərəmi», «Kərəmi gözəlləməsi», «Sallama Kərəmi» və s. aşıq havaları yarandı, yaşandı, qəlblərə hakim kəsildi, məclislər yaraşığına çevrildi. İndi isə dastanın variant fərqlərinə nəzər yetirək. Azərbaycan variantlarında qəhrəmanların hər ikisi Gəncədəndir. Mahmud Ziyad xanın oğlu, Məryəm isə Qara Məlikin qızıdır. Lakin bu yega nə variant deyil. Başqa bir varianta görə Mahmud İsfahan şahzadəsidir. Məlum olduğu kimi Ü.Hacıbəyovun opera liberettosu üçün istifadə etmiş olduğu variantda da Kərəm İsfahan şahzadəsidir. Bu, dastanın türk variantındadır. Bu variantda oğlanın adı Əhməd Mirzə, özü də İsfahan padşahının oğlu, türkmən variantına görə isə oğlanın adı Mahmud, özü də Təbriz padşahının oğludur. Qızın adı isə Zöhrədir. Aydın görünür ki, dastanın ilkin və ən qədim variantı kimi Azərbaycan variantını əsas götürmək lazımdır. Yəni Kərəm Gəncə-Qarabağ xanı Ziyad xanın oğludur. Sonradan Kərəmin İsfahan şahzadəsi və ya Təbriz şahının oğlu kimi verilməsi dastanın tarixi proseslərə məruz qalmasının məntiqi nəticəsindən doğan bir faktor idi. Azərbaycan variantlarında verilir ki, Ziyad xan Gəncə- Qarabağ xanıdır. Tarixdən bildiyimiz kimi X əsrə kimi Gəncə- Qarabağ Azərbaycanın siyasi və ictimai əhəmiyyət kəsb edən mərkəzlərindən sayılırdı. Yəni dastanda Qədim Albaniyanın ərazi prinsipi əsas götürülür. X əsrdən Qarabağ bu üstünlüyü əldən versə də, ancaq Gəncə siyasi mərkəz kimi qalmaqda davam edirdi. Ona görə də biz Ziyad xanı əsasən Gəncə xanı kimi görürük. Onun həm də Qarabağ xanı olmasına isə biz dastanın sətiraltı mənalarından anlayırıq. Məsələn, Əsli ilə Kərəm bağçada görüşəndə Kərəmin üst-başı tökülüb, üz-gözünü tük basmış idi. Əsli Kərəmi tanımır və ondan soruşur ki, «aşıq haralısan?» Kərəm cavab verir: «Qarabağdanam». Yaxud dastanın türkmən variantında «Gəncə-Qarabağda sevdim bir gözəl» başlığı ilə başlayan misra da buna misal ola bilər. Dastanda bir neçə yerdə bu cür sətiraltı mənalar vardır. Aydınlaşır ki, Gəncə-Qarabağ dastanının ilkin variantında eyni siyasi mərkəz sayılırdı. Sonralar X- XI əsrlərdə bu birlik zəiflədi və Gəncə ayrıca bir inzibati mərkəz kimi fəaliyyət göstərirdi. XV əsrdən sonra, Şah İsmayıl Xətainin dövründə, bu mərkəz artıq Təbriz şəhəri idi. Azərbaycanın ictimai-siyasi əhəmiyyət kəsb edən ən mühüm mərkəzi elə bu şəhər idi. Bu dövrdə Mahmud aşıqlar tərəfindən təbrizliyə çevrilir. Təbriz padşahının oğlu sayılır. Sonra isə Şah Abbasın dövrü gəlir. Onun əmri ilə Azərbaycanın paytaxtı Təbrizdən İsfahana köçürülür. Təbriz şəhəri isə öz əvvəlki əhəmiyyətini itirməyə başlayır. Çünki ölkənin padşahı artıq İsfahanda otururdu. Ona görə də aşıqlar siyasi dövrə uyğun olaraq Kərəmi İsfahan şahının oğlu kimi verirdilər. Dastanın variantlarında Kərəmin Gəncə-Qarabağ xanının oğlu, bir variantda Təbriz padşahının oğlu, bir variantda isə İsfahan şahının oğlu kimi verilməsinin əsas səbəbi də bunlardır. Variantlara nəzər yetirək. Türk variant ına görə Kərəm Əslini yuxuda görüb sevir. Türkmən variantına görə isə Şahzadə Mahmud ovda uçurduğu şahinin dalınca gedib Qara Məlikin bağına çıxır və Zöhrəni orada görür. Dastanın ikinci hissəsi bütün variantlarda demək olar ki, eyni şəkildə başlanır, davam edir və qurtarır. Yəni bu hissə keşişin əhdini pozaraq Əslini götürüb qaçmağı ilə başlanır. Kərəm onların izi ilə ellər, obalar gəzir, sınaqlardan keçirilir. Nəhayət, keşişin xəyanətinin, hiyləgər tədbirinin qurbanı olaraq ölür. Bu hissə variantlarda müxtəsər və ya müfəssəl olması ilə fərqlənir. Dastanın sonu da variantlarda nisbətən fərqli şəkildədir. Gəncə variantına görə od keşişin tilsimlədiyi paltarın son düyməsindən qalxıb Kərəmi yandırır. Əsli də sevgilisinin külü içərisində qalmış son qorla alışıb yanır. Ə.Axundovun 1960-cı ildə nəşr etdirdiyi variantda isə od Kərəmin çəkmiş olduğu ahdan əmələ gəlir və onu yandırır. Türkmən variantına görə isə Kərəm keşişin Əsliyə bağışladığı toy xalatından qalxmış odla yanır. Kərəmi dəfn edirlər. Əslini evə aparmaq mümkün olmur. O, 40 il bu qəbrin üstündə ağlayıb, yas saxlayır. Nəhayət, göylər rəhmə gəlir, Kərəm dirilir və Əslinin də gözəlliyi özünə qaytarılır. Onlar Kərəmin vətəninə gedir və xoşbəxt həyat sürürlər. Dastanın təkcə türkmən variantında final müsbət sonluqla başa çatır. Qalan bütün variantlarda hər iki gəncin ölümü ilə bitir. Bu variantların hər biri özünə görə maraqlı xüsusiyyətlərə malikdir. Toplayıcısı məlum olmayan bir variantın, doğrudan da başqalarına bənzəməyən bir süjeti vardır: «Kərəm yuxuda görür ki, sərv ağacının altında Əsli adlı gözəl bir qızla evlənib. Yuxu çin olur. Gənclər görüşür və bir-birini sevirlər. Üzüklərini də biri o birinə verir. Keşiş işi bilir, Əslini də götürüb qaçır. Kərəm onların izinə düşür. Nəhayət, bir şəhərdə onları tapır. Keşiş Kərəmin qarşısında çox çətin şərtlər qoyur. Bunlar bizim çap olunmuş dastanlarımızdakı sınaqlara bənzəyir. Keşiş Kərəmin gözlərini yeddi dəsmalla bağlayıb, qırx qızın arasında dayanmış Əslini tanımasını tələb edir. Kərəm Əslini tapır. Keşiş tələb edir ki, Kərəm göydə uçan durnaları öz sazı, öz səsi ilə yerə salsın. Kərəm bunu da edir. Kərəmin Kəlbi adlı qardaşı vardır. Kəlbi öz Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|