[]

34 
 
şamaxılılard ır;  Abşerondakı  Gürgan  şəhər  yeri  girkanların,  Mərdəkan  mardların
122
, 
Türkan türklərin
123
, Kürdəxan ı kürd lərin
124
 adındandır və  s.  Əh mədli
125
 kəndinin adı 
"Əhmədli" türk tayfasının adı ilə bağlıdır. 
Adlarından Abşerondakı yer adlarının törəndiyi bəzi tayfalar atəşpərəst idilər və 
onların burada öz məbədləri, səcdəgahları olmuşdur. Bunu Atəşi-Baqavan adı da sübut 
edir. 
Ço x ehtimal ki, qədimdə Bakı yaxınlığındakı Bibiheybət yüksəkliyində sonralar, 
isla miyyət dövründə, pirə çevrilmiş atəşpərəstlik  məbədi  mövcud olmuşdur. Təsadüfi 
deyildir  ki,  Bakı  sakinlə ri  arasında  indiyədək  be lə  bir  rəvayət  qalmaqdadır  ki, 
İçərişəhərdəki  " Cü mə  məscid i"  və  erməni  kilsəsi  qədim  atəşpərəstlik  məbəd-lərmin 
yerində tikilmişdir.
126
 Sura xanıda təbii qazın yandığı yerdəki "Atəşgah" da, görünür, 
qədim atəşpərəstlik  məbədinin yerində tikilmişdir. Abşeron kəndlərin in əhalisi isla mı 
qəbul  etdikdən  sonra  hə min   yer  hindlilərin  ibadətgahına  çevrilmişdir.  Bizcə   bu, 
Abşeron əhalisinin ta qədimlərdən atəşpərəst olduğunu göstərir. 
Cənubi  Qafqa z ölkə lərinin ə rəblər tərəfindən istilasından sonra, IX-X əsrlərdə 
ərəb  müəlliflərinin   istila olun muş ölkələrdən, o cü mlədən, Arran və  Şirvandakı bəhs 
edilən və ən mühüm şəhərlərin in siyahısı verilən bir sıra tarixi-coğrafi əsərlə ri meydana 
gəldi. Ərəb transkripsiyası həmin şəhərlərin qədim ad larını o lduqca dəqiq əks etdirirdi. 
Bakı sözünün ərəb transkripsiyasında həmin  şəhərin dəqiq ad ına uyğun gəlməsi şübhə 
doğurmur. 
Digər  erkən  orta  əsr  mənbələrinin  tədqiqi  ə rəb  müəlliflərinin  Ba kın ın  adını 
düzgün ifadə etdirdiy ini təsdiqləyir. 
Bu  məsələnin tədqiqinə başlamazdan əvvəl Şərq  mənbələrində "Bakı" sözünün 
mü xtəlif yazılışlarının ü zərində dayanmaq lazımdır.  Onun X əsrə aid ən erkən yazılış 
forması aşağıdakı şəkildədir. 
 (Bakuh) ə l-İstəxri, 930-cu il.
127
 
 (Bakuh) ə l-Məsudi, 943-944-cü illər.
128  
(Ba kuyə) Əbu Dülə f, 942-952-c i illə r.
129 
   
(Baku) Hüdud əl-aləm, 982-ci il.
130 
   
(Ba kuh) ə l-Müqəddəsi, 985-ci il.
131
 
XI əsrdən başlayaraq sonrakı mənbələrdə Ba kın ın adı aşağıdakı ş əkildə verilir: 
  (Ba kuh)  ə l-Biruni (XI əsr)
132
, Əbu Həmid əl-Əndəlusi əl-Qərnati (XII əsr)
133
. 
 (Baku) Xaqani Şirvani (XII əsr)
134
, Rəşidəddin (XIV əsr)
135
, Həsən bəy Rumlu 
(XVI əsr)
136
, Əmin Əh məd ər-Razi (XVI-XVII əsrlər)
137
, Övliya  Çələb i (XVII əsr)
138
, 
Hacı Xəlifə (XVII əsr)
139
. 
 (Bakuyə)  Yaqut (XII əsr)
140
, Nəsirəddin Tusi (XIII əsr)
141
, Zəkəriyyə Qə zvini 
(XVIII əsr)
142
, Həmdullah Qə zvin i (XIV əsr)
143
, Əbu-l-Fida (XIV əsr)
144
, İbn İyas (XVI 
əsr)
145
, Sadiq İsfahani (XVII əsr)
146
. 
 (Bakuyə) Ba kuvi (XV əsr)
147
. 
Bununla yanaşı, XVI-XVII əsrlərdən etibarən və sonralar bir sıra yerli və fars 
mənbələ rində "Ba kı"nın qədim  formasından fərq lənən yeni yazılış ş əkli - 
 
(Bad kubə) 
meydana  çıxır:  "Dərbəndnamə"
148
,  İsgəndər  Münşi  (XVII  əsr)
149
,  Mirzə  Məhəmməd 

---

35 
 
Mehdi  xan  Astarabadi (XVIII əsr)
150
, Məhəmmədhəsən  xan  Et imad  əs-Səltənə  (XIX 
əsr)
151
 və s. 
 
(Badkubə)  sözü  fars  dilində  (bad-külə k,  kubə,  kubidən  döymək,  vurmaq 
sözündən) "külək döyən (vuran, tutan) yer" deməkd ir. Bu ad Bakının şimal küləklərinə 
(xə zri)  məru z  qa lması  ilə   bağlı  meydana  gəlmişdir.  Lakin  bu  cür  yozu m  xa lq 
etimologiyası  olub,  hə min  sözün  qədim  yazılış  şəklini  təhrif  edir.  Bu  ya zılışın  XVI 
əsrdə təsadüf olunan 
 
(Badkuyə), ya xud  (Badku ) formasında mü xtəsər şəkli də var.
152
 
Şəhərin  çağdaş  adına  -  Vasi,  yaxud  Vashi  (Baku)  XIII  əsrdən  etibarən  Qərbi 
Avropa səyyahların ın əsərlərində rast gəlinir. 
XVII əsr italyan səyyahı Pyetro De lla   Va lledə rast gəlinən  Vahsüh
153
 (Ba kuh) 
forması,  B.Do mun  fikrincə,  mazandaranca        (bad-va)  -  külək  və    (kuh)  -  dağ 
sözlərindəndir.
154
 
Rus mənbələrində Bakın ın adı "Ba ka" kimi ya zılır. Nəhayət, a zərbaycanlıla r, o 
cümlədən Abşeron əhli ö z şəhərlərini Bakı (i), ad landırırlar. 
Əgər X-XVII əsrlər ərəb, Qərbi Avropa və rus coğrafiyaşünas və səyyahlarının 
xəritələrin i tutuşdursaq, Ba kı ş əhərinin adının ya zılışı aşağıdakı ş əkildə o lacaqdır: 
 
Əl-İstəxri (X əsr)
155
 
- Bakuh  
Katalon (1375) 
- Bacu 
Fra Mauro (1459) 
- Bachu 
Le zi (XV əsr) 
- Bachu 
Vald zemü ller (XVI əsr) 
- Bacu 
Cenginson (XVI əsr) 
- Bakhow 
Harrits (XVII əsr) 
- Baca 
Fyodor Qodunov (1613) 
- Baca 
Olea ri (XVII əsr) 
- Baku ie  
Stryuys (XVII əsr) 
- Backu  
Palmkvist (XVII əsr) 
- Backu
156
 
 
Bakı  şəhərinin  adının  qorunub  saxlandığı  s ənədlər  arasında  köhnə  qala  - 
İçərişəhər ərazisindəki məscidlərin d ivarlarındakı kitabələr də ço x qiy mətlid ir. 
Qız qalası yaxınlığındakı Cü mə məscid i minarəsin in bünövrə daşındakı kitabədə 
Elxan i sultanı Məhəmməd  Əlcayrunun (hakimiyyət illəri 1304-1316) yarlığ ının  mətni 
həkk o lunmuşdur.
157 
Orada "Bakı" sözü  - Bakuyə şəklində çəkilir. 
Nu mizmatik  məlu mat lardan  göründüyü  kimi,  Elxanilərin,  Cə la irilərin  və 
Şirvanşahların XIV-XV əsrlərdə Bakıda kəsdird ikləri sikkələrdə "Bakı" sözü  - Bakuyə 
şəklində yazılmışdır.
158
 
Be ləliklə, ya zılı  mənbələ r,  xəritələr, kitabələr və nu mizmatik tapıntıla r göstərir 
ki,  "Bakı"  sözünün  ən erkən  və  geniş yayılmış  şəkli    (Baku)  və  onun tez-tez  xüsusi 
adlara  və  v ilayət,  şəhər,  ya xud  yaşayış  məntəqəsi  bildirmə k  üçün  mücərrəd  məna lı 
isimlərə  ə lavə  edilən 
 
(yə)  və  (h )  ərəb  şəkilçiləri
159
  (məsələn,  Muğan  -  Muğaniyyə, 
Yəzid  -  Yə zidiyyə, Şa ma xı  -  Şa ma xiyyə,  Baku  -Ba kuyə və s.) qoşulmaqla  yaradılan 

---